Vóór het ruimtetijdperk werden buitenaardse werelden al verkend – in olieverf

Eerder deze week schoot de NASA-sonde New Horizons langs een oeroud stuk rots genaamd Ultima Thule, dat op 6,6 miljard kilometer van de aarde in een baan om de zon draait. De ontmoeting met deze vreemde wereld was een mijlpaal, omdat de mens nog nooit een object heeft bezocht dat zich zóver van de aarde bevindt. De sonde maakte talloze foto’s van de planetoïde, foto’s die nu aan een lange ruimtereis naar de aarde bezig zijn.

Uiteraard waren er geen astronauten bij het spectaculaire bezoek van New Horizons aanwezig, dus vragen we ons onwillekeurig af hoe zo’n verafgelegen hemellichaam er van dichtbij uit zou zien. Het is een vraag die astronomen zich al sinds de oorsprong van onze verkenning van de kosmos hebben gesteld. En het is ook een vraag waarop kunstenaars – gewapend met kwasten, verf, wetenschappelijke inzichten en een flinke dosis verbeeldingskracht – al eeuwenlang een antwoord hebben proberen te geven.

Volgens het bijschrift uit 1939 bij dit schilderij zou “het enige leven buiten de aarde kunnen voorkomen op de groene plekken op Mars. Veel astronomen denken dat ze een vorm van vegetatie voorstellen, want ze verschijnen en verdwijnen met het wisselen van de Martiaanse seizoenen.” Tientallen jaren later bleek tijdens missies naar Mars dat het oppervlak van de Rode Planeet levenloos is. Mocht er überhaupt leven voorkomen, dan zal het waarschijnlijk in de gedaante van ondergrondse microben zijn.

Daarentegen doet dit schilderij uit 1939, waarop de aarde vanaf de maan is te zien, verbluffend veel denken aan foto’s die tientallen jaren later door Apollo-astronauten werden genomen. Ook de opstaande kraterranden zijn ‘technisch zeer correct,” aldus een NASA-wetenschapper.

In juli 1939 publiceerde National Geographic een verhaal met de titel ‘News of the Universe’ dat was geïllustreerd met een reeks schilderijen van kunstenaar Charles Bittinger. De illustraties moesten de lezer een indruk geven van hoe buitenaardse werelden er uit zouden kunnen zien. Destijds waren telescopen niet geavanceerd genoeg om meer dan enkele details van het maanoppervlak te onderscheiden en het zou nog zeker dertig jaar duren voordat de mens zijn eerste voetstappen op de maan zou zetten. Toen het artikel verscheen, was er zelfs nog geen satelliet gelanceerd.

Hoewel het ruimtetijdperk dus nog niet was aangebroken, laten de schilderijen zien hoeveel wetenschappers destijds al uit beschikbare gegevens konden afleiden. Zo zijn op het schilderij waarop de aarde vanaf de maan is te zien, de maankraters voorzien van opstaande randen, wat door planetoloog Bethany Ehlmann als “technisch zeer correct” wordt omschreven. In een ander schilderij laat Bittinger zien hoe licht in een spectrum van kleuren wordt gebroken. Dat lijkt in het kader van de serie misschien niet op zijn plaats, maar “Bittinger vond het belangrijk om dit te laten zien, zodat de lezer begreep hoe cruciaal dit principe was en in welk verband het met de andere schilderijen stond,” zegt National Geographic-hoofddesigner Jason Treat.

In het bijschrift bij dit schilderij, waarop is te zien hoe een prisma het licht in een regenboog van kleurschakeringen ontleedt, valt te lezen: “Vrijwel alles wat wij over het universum weten, hebben we kunnen opmaken uit licht, dat hier in zijn gebroken spectrum van kleuren wordt getoond.”

In een apart tekstkader in het artikel valt te lezen dat Bittinger “in zijn streven naar wetenschappelijke accuraatheid een verfijnd gevoel voor kleurwaarden en artistieke compositie combineert.”

Dat spreekt de in Los Angeles gevestigde wetenschappelijke illustrator Dana Berry zeer aan. Hoewel zij niet, zoals Bittinger, met kwasten en verf werkt, maar met 3D-software en Photoshop, draait het volgens haar om het grensvlak tussen creativiteit en wetenschap.

Open Gallery

“Ik vraag me af in hoeverre Bittinger last had van het driekoppige monster waarmee iedere wetenschappelijke illustrator te maken krijgt,” zegt Berry. “Elk beeld is namelijk het resultaat van een conflict tussen voorlichting, geloofwaardigheid en drama.”

Op het Jet Propulsion Lab van de NASA in Californië werkt kunstenares Julia Christensen momenteel aan een project om kunst aan boord van een ruimtevaartuig naar Proxima-b te sturen, een exoplaneet die zich op 4,2 lichtjaar van de aarde bevindt. Bittingers schilderijen getuigen volgens haar van de cruciale dialoog tussen wetenschappelijk onderzoek en beeldende kunst.

“Schilderijen als deze werden in 1939 gepubliceerd, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog en slechts een paar jaar voordat de VS er voor het eerst in slaagde de Kármánlijn [de denkbeeldige grens tussen de atmosfeer en de ruimte] te overschrijden, en ze hadden zeker veel invloed op wetenschappers die het doel van ruimtereizen wilden verwezenlijken.”

Maar wat had Bittinger, die in 1970 overleed, zelf over zijn opdracht te zeggen? “Tijdens de voorbereidingen en het werken aan de schilderijen voor dit artikel begreep ik meer dan ooit dat de astronomie het meest imposante monument van de menselijke intelligentie is,” zegt hij in de aparte kadertekst. “Met niets tastbaarders dan wat fragiele lichtgolven heeft zij de onvoorstelbare diepten van de ruimte weten te verkennen.”

Lees ook: 'Een verduisteringsstrijd, en meer spektakelstukken aan de nachthemel in januari'

Lees ook: 'Deze astronomische gebeurtenissen wil je niet missen in 2019'

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com