Tussen 1427 en 1782 werden tussen de dertigduizend en zestigduizend mensen geëxecuteerd wegens verdenking van hekserij. Nog vele anderen zijn voor het gerecht gedaagd. Hoewel het een feit is dat het merendeel van hen vrouw was, werden er wel degelijk mannen geëxecuteerd. Welke rol speelde gender in de heksenjachten?

De mannelijke heks

De schattingen lopen ietwat uiteen, maar aangenomen wordt dat zo’n zeventig tot negentig procent van de heksen vrouw was. Dat is een grote meerderheid, maar het beeld dat uitsluitend vrouwen voor duivelaanbidders werden aangezien, is niet correct.

Er waren zelfs landen waarin er meer mannelijke dan vrouwelijke heksen werden opgepakt. Een daarvan is IJsland. Daar belandden tussen 1604 en 1720 in ieder geval 21 mannen op de brandstapel en maar één vrouw. Ook in Rusland waren voornamelijk mannen de klos: driekwart van de veroordeelde heksen was man. Zelfs in Engeland, waar vooral vrouwen werden verbrand, zijn er toch nog tussen de twee- en vierhonderd mannen geëxecuteerd. Alles bij elkaar opgeteld, komt het aantal mannelijke executies op zo’n zesduizend in heel Europa.

Was heksenjacht vrouwenhaat?

De vraag is natuurlijk: waarom werden er überhaupt mensen veroordeeld voor hekserij? Daar is geen eenduidig antwoord op te geven. Het ligt er maar net aan over welk land je het hebt. In de meer katholieke en protestantse streken had een angst voor de duivel de overhand. Mensen geloofden echt dat hun dorpsgenoten een pact met de duivel hadden gesloten in ruil voor donkere krachten. Daarmee vervloekten of vermoordden ze hun slachtoffers.

Toch is ook dat niet het hele verhaal. Gezien het hoge percentage vrouwen moeten er meerdere factoren een rol hebben gespeeld in heksenvervolgingen, zoals misogynie. Maar of vrouwenhaat echt de drijvende factor was, is nog altijd onderwerp van debat. Dat schrijft historicus Philippa Carter van de University of Cambridge in haar onderzoek Work, Gender and Witchcraft in Early Modern England. Want als vrouwenhaat echt aan de grondslag lag, waarom zijn er dan toch nog zo veel mannen vermoord?

Carter zoekt het antwoord in de beroepen die vrouwen hadden. Die draaiden vooral om zorg en voedselbereiding. Ging er daar iets goed mis? Dan lag een veroordeling tot hekserij op de loer. Natuurlijke processen zoals de dood, verval en ziekte werden in die periode als ‘corruptie’ gezien. En daar moest iemand achter zitten. Vrouwen waren simpelweg op de verkeerde plek op de verkeerde tijd.

Wat maakte een man een heks?

Maar wat gebeurde er dan in IJsland en Rusland? Waarom waren daar voornamelijk mannen de sjaak? Laten we beginnen met IJsland. In de Late Middeleeuwen was IJsland al wel gekerstend, maar heidense gebruiken waren nog onderdeel van het dagelijks bestaan. Iemand kon zowel een kruisje slaan als magische symbolen (galdrastafir) gebruiken.

IJslanders maakten lange tijd onderscheid tussen witte magie en zwarte magie. In de witte variant werden symbolen en spreuken gebruikt om te helen, terwijl zwarte magiërs onheil brachten. Na de Reformatie werden alle vormen van magie als duivels gezien. Dat vooral mannen werden geassocieerd met duivelse praktijken, kwam omdat IJslanders magische krachten linkten aan macht en kennis. En dat was – zeker sinds de introductie van het christendom – vooral voorbehouden aan mannen.

De IJslandse heksen werden met name veroordeeld voor het oproepen van geesten en het verspreiden van ziektes. Zoals de boer Jon Rognvaldsson, die een geest op zijn buurman zou hebben afgestuurd. Die verloor daarop meerdere paarden en wat vee.

Russische heksenjachten

Met geesten en satanisme hadden de Russische heksenvervolgingen weinig te maken. Hier kon het gebruik van spreuken en het brouwen van medische natuurdrankjes je het predikaat heks opleveren. Zulke zaken waren in Rusland aan de orde van de dag. Echte dokters waren er in de Middeleeuwen niet, dus mensen zochten hun heil zowel in gebed als bij natuurgenezers.

Maar sommige magiërs hadden sinistere doeleinden: zij gebruikten drankjes en spreuken om mensen te vervloeken, verliefd te laten worden of te vermoorden. Uit diverse bronnen blijkt dat dit écht hun doel was.

Maar waarom werden vooral mannen tot heks gebombardeerd en niet vrouwen? Dat had te maken met de extreem hiërarchische samenleving in Rusland. De veroordeelde heksen kwamen voornamelijk uit de lagere klasse. Zij grepen alle mogelijkheden aan om iets te doen aan hun benarde positie, zoals mensen vervloeken met magie. Omdat mannen in die tijd vaker dan vrouwen een actieve rol in de maatschappij speelden, werden zij er ook vaker van beschuldigd de maatschappelijke orde te schenden.

Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief van National Geographic en ontvang de favoriete verhalen van de redactie wekelijks in je mail.