Wie was de uitvinder van de boekdrukkunst? In het Westen gaat het vaak over de Duitser Johannes Gutenberg en de drukpers die hij uitvond in de Late Middeleeuwen. In China wordt gewezen naar de ambachtsman Bì Shēng, die al eeuwen eerder het drukken met losse letters zou hebben bedacht.
Anderen claimen dat de boekdrukkunst een Koreaanse uitvinding is: de oudste gedrukte tekst die we kennen – een deel van een boeddhistische tekst gedrukt tussen 705 en 751 n.C. – komt uit een tempel in het huidige Zuid-Korea.
Druktechnieken in het oude China
Wie verdient de eer? Eigenlijk gaat het al mis bij die vraag, zegt Hilde De Weerdt, hoogleraar Chinese en Vroegmoderne Globale Geschiedenis aan de KU Leuven. ‘Mensen willen één persoon als een soort held naar voren brengen,’ legt ze uit. ‘Maar de uitvinding van de boekdrukkunst was een ontwikkeling die eeuwen bestreek. Er waren veel technieken in omloop die later zijn samengebracht. Allerlei inmiddels vergeten vaklui werkten daaraan mee.’
Leestip: 4 hardnekkige fabels over de Middeleeuwen ontkracht
Het oudste volledige gedrukte boek dat we kennen is de Diamantsoetra, een papieren boekrol uit negende-eeuws China. Het werd gedrukt met houtsneden. ‘We weten dat deze druktechniek wijdverspreid was in het oude China,’ zegt De Weerdt. ‘Er werden bijvoorbeeld kalenders gedrukt waarop de maanstanden stonden – handige informatie voor mensen die landbouw bedreven.’
Ook waren er reizende drukkers van genealogieën die langs de deuren gingen met een set van houten types. ‘Er was een beperkt aantal familienamen en plaatsnamen,’ zegt De Weerdt, ‘dus met een set van 1000 karakters kon je ver komen.’
Uitvinding boekdrukkunst in Europa
Vele eeuwen voordat Gutenberg werd geboren, bestonden er dus al druktechnieken. Waarom wordt de Duitser dan toch vaak geprezen als dé uitvinder van de boekdrukkunst? Hoewel hij de boekdrukkunst niet eigenhandig heeft uitgevonden, zette Gutenberg wel degelijk iets nieuws neer, zegt De Weerdt. Door bestaande technieken te combineren, ontwikkelde hij een volstrekt nieuw productieproces waarmee op grote schaal kon worden gedrukt.
Leestip: In de Middeleeuwen was de postbode van levensbelang
De drukpers waarmee Gutenberg tussen 1452 en 1455 de inmiddels beroemde Gutenbergbijbel drukte, bestond uit losse loden letters die telkens opnieuw konden worden gerangschikt. Volgens Pierre Delsaerdt, hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit van Antwerpen, was die uitvinding deels te danken aan taalkundige verschillen.
‘Om een boek in het Chinees te drukken, heb je duizenden verschillende karakters nodig,’ legt hij uit. ‘Het Latijnse alfabet heeft er 26.’ Daarnaast gebruikte Gutenberg hoofdletters, leestekens en lettercombinaties. ‘De s en de t kwamen bijvoorbeeld vaak samen voor. Daarom werden er ook karakters gemaakt voor die lettercombinatie.’
Het boek als commercieel product
In de 50 jaar na Gutenbergs uitvinding werden in Europa zo’n 9 miljoen boeken gedrukt. Deze revolutie dwong drukkers ertoe hun vakgebied anders te benaderen. Voorheen kwamen boeken tot stand als een opdrachtgever een kopiist benaderde, maar na de uitvinding van de drukpers werden boeken veelal geproduceerd op initiatief van de drukker zelf.
Leestip: 5 bizarre trends in middeleeuwse kunst
‘Drukkers begonnen in te zien dat een boek moest opvallen als het bij de boekhandel op een tafel lag,’ zegt Delsaerdt. ‘Neem de titelpagina: die werd pas op grote schaal toegepast zo’n 20 jaar na de uitvinding van Gutenberg.’
De techniek van Gutenberg verspreidde zich snel over Europa. In 1473 vestigden Nicholaes Ketelaer en Gheraert de Leempt een drukkerij in Utrecht, en in datzelfde jaar startte de Vlaming Dirk Martens een atelier in Aalst.
Leestip: De fascinerende geschiedenis van het boek
Hoe het Gutenberg zelf verging? Volgens sommige bronnen werd hij failliet verklaard na een conflict met een geldschieter, waarna hij zijn laatste jaren leefde in armoede. Andere bronnen spreken dit tegen en stellen dat Gutenberg tot zijn dood in 1468 als succesvol drukker werkte.
Mogelijk blijven de precieze details rond de uitvinding van de boekdrukkunst voorgoed in nevelen gehuld. Verschillende versies van de geschiedenis worden doorverteld en lijken naast elkaar te bestaan – een beetje als de 49 exemplaren van de Gutenbergbijbel die vandaag de dag nog bekend zijn. ‘De boeken zijn met de hand afgewerkt,’ zegt Delsaerdt. ‘Elk exemplaar is weer net iets anders.’
Meer lezen? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief van National Geographic en ontvang wekelijks de favoriete verhalen van de redactie in je mail.
