Toen de Habsburgse keizer Jozef II de vesting Theresienstadt liet bouwen in 1780, had hij nooit kunnen voorspellen voor welke gruwelijke doeleinden zijn fort zo’n 150 jaar later zou worden gebruikt. Ruim dertigduizend Joden vonden in Theresienstadt de dood en bijna negentigduizend Joden werden vanaf hier afgevoerd naar Auschwitz.
Wrang genoeg was het juist keizer Jozef II die de Joden meer vrijheden toekende met zijn Tolerantie-edict. De Joodse wijk in Praag is om die reden naar hem vernoemd: Josefov. Van die nalatenschap is in Theresienstadt weinig meer over.
Wat voor kamp was Theresienstadt?
Theresienstadt (Terezín in het Tsjechisch) ligt in Tsjechië, op zo’n zestig kilometer van Praag. Dat je er nu duizenden namen van vermoorde Joden in steen gebeiteld vindt, is de ‘verdienste’ van nazileider Reinhard Heydrich. Hij gaf in 1941 de opdracht om het plaatsje Terezín om te bouwen tot concentratiekamp Theresienstadt. De eerste treinen vertrokken in de herfst van dat jaar.
Theresienstadt was een zogeheten doorvoerkamp. Joden verbleven hier enkele maanden of jaren, waarna ze werden gedeporteerd naar werk- en vernietigingskampen, zoals Auschwitz. De voorzieningen waren erbarmelijk. De kamers waren veel te vol, er was te weinig eten en ziekten verspreidden zich razendsnel in het volgepakte kamp.
Maar Theresienstadt was meer dan alleen een doorvoerkamp, het was ook een getto. De nazi’s plaatsten hier prominente Joden, zoals gedecoreerde oorlogsveteranen uit de Eerste Wereldoorlog, bekende muzikanten, schilders, schrijvers en geleerden. Met andere woorden: Joden waarvan het erg zou opvallen als ze ineens verdwenen zouden zijn.
De aanwezigheid van zoveel cultureel-onderlegde mensen is nog steeds tastbaar in het getto. Zo zijn er maar liefst 4387 kindertekeningen bewaard gebleven. Die zijn gemaakt onder leiding van de Oostenrijkse schilderes Friedl Dicker-Brandeis, die tussen 1943 en 1944 tekenlessen gaf aan honderden kinderen in Theresienstadt. In de herfst van 1944 werd Dicker-Brandeis samen met de meerderheid van haar pupillen vergast in Auschwitz.
‘Modelkamp’ Theresienstadt
Het concentratiekamp in Tsjechië was het ultieme propagandamiddel voor de Duitsers. Want ging het niet supergoed in dit getto? Er was een cultureel leven, met concerten en onderwijs. Dat er 33.000 mensen in Theresienstadt overleden door ondervoeding en ziekten als difterie, werd geen aandacht aan besteed, evenals de 88.000 gedeporteerden.
Toen er in 1943 ook Deense Joden arriveerden in het kamp, wilde het Deense Rode Kruis controleren of ze wel goed werden verzorgd. Daarop nodigden de nazi’s het Deense Rode Kruis en het Internationale Rode Kruis uit om een kijkje te nemen, maar natuurlijk niet voordat het bezoek zorgvuldig was voorbereid. Er werden tuinen aangelegd en fictieve winkels, kleuterscholen en een koffiehuis opgericht. Het bezoek vond plaats op 23 juni 1944.
Geloof het of niet, maar Het Rode Kruis trapte erin. De inspectie in de ‘modelkamp’ verliep zo voorspoedig, dat de nazi’s besloten een propagandafilm over Theresienstadt te maken. Hieruit moest blijken hoe goed de Joden het hadden. De film kreeg de naam Theresienstadt: Een documentaire over het vestigingsgebied van de Joden, met als pakkende ondertitel De Führer schenkt de Joden een stad. Nadat de film klaar was, werden vrijwel alle acteurs (inclusief de kinderen) en de Joodse regisseur Kurt Gerron afgevoerd naar Auschwitz.
Sovjets bevrijden Theresienstadt
De gruwelen werden beëindigd op 9 mei 1945. Het concentratiekamp in Tsjechië werd bevrijd door de Sovjet-Unie. Kampbewoner Michal Beer schreef in zijn dagboek dat er de hele dag geschoten werd, waarna een vrouw in het Jiddisch een vreugdekreet sloeg: ‘Een rode vlag!’ Er waren 17.973 overlevenden, waarvan 1295 uit Nederland.
Theresienstadt bezoeken
Een bezoek aan Theresienstadt is erg indrukwekkend. Zo vind je in het museum een herdenkingszaal voor alle kinderen die hier hebben gewoond, inclusief hun gedichtjes en tekeningen. In het kleine fort vind je onder meer de kantoren van de kampbewaarders, het ziekenhuis en de executieplaats. Ook het crematorium staat nog steeds overeind. In de Magdeburgbarakken vind je meer informatie over de propagandafilm.
Als je een poosje in Praag verblijft en je wil meer leren over het concentratiekamp, kun je een dagtrip plannen. De bus brengt je in ongeveer een uur naar Terezín. Meer informatie voor een bezoek aan Theresienstadt vind je hier.
