In 2003 vond er in Drenthe een tentoonstelling plaats over liefde, vruchtbaarheid en wellust van de afgelopen 100.000 jaar. Een van de tentoongestelde objecten was een lederen string met een ijzeren inzetstuk waarin twee vlijmscherpe, gekartelde gaten waren aangebracht. Deze ‘middeleeuwse’ kuisheidsgordel moest vrouwen ervan weerhouden overspel te plegen.

IJzeren onderbroek

Kuisheidsgordels verschenen in uiteenlopende vormen. Sommigen leken op ijzeren onderbroeken, anderen waren van leer. Wat ze gemeen hadden waren strategisch geplaatste openingen: urineren en ontlasten bleef mogelijk, maar vreemdgaan werd op deze manier onmogelijk gemaakt.

Historici geloofden lange tijd dat kuisheidsgordels een uitvinding waren uit de Middeleeuwen en daadwerkelijk werden gedragen door vrouwen die hun man een tijdje moesten missen.

Leestip: Bestonden er tandartsen in de Middeleeuwen? ‘Een kies trekken was een gewelddadige bedoening’

Zo refereert de Britse antropoloog Eric John Dingwall in The Girdle of Chastity (1931) naar literatuur waarin een ridder een gordel om het naakte lichaam van zijn geliefde sloot, als bewijs van haar exclusieve trouw. Dingwall zelf noemde de kuisheidsgordel een product van sociale en culturele controle op vrouwelijke seksualiteit, dat via de kruistochten uit het Midden-Oosten naar Europa.

Vals spoor

Toch klopt dit beeld niet. Albrecht Classen, hoogleraar Duitslandstudies aan de University of Arizona (VS), ontdekte dat de allereerste vermeldingen van kuisheidsgordels dateren uit de vijftiende eeuw – meer dan een eeuw na de laatste kruistocht. Alles wat daarvoor over een mogelijke kuisheidsgordel werd geschreven, is een kwestie van interpretatie.

Leestip: Bevallen in de Middeleeuwen? Een ‘magische’ geboortegordel bood houvast

De eerste betrouwbare melding van de kuisheidsgordel dateert uit 1405. De afbeelding, gemaakt door Konrad Keyser, staat in een handleiding voor militaire technologie. Eronder staat in Latijn: Est florentinarum hoc bracile dominarum ferreum et durum ab antea sic reseratum. Vrij vertaald: ‘Dit is een ijzeren en stevig gordelachtig instrument van Florentijnse dames, dat aan de voorkant op een specifieke manier geopend kan worden.’

Opmerkelijk genoeg staat nergens vermeld dat vrouwen deze gordel droegen op aandringen van hun echtgenoot. Volgens een artikel in Madoc. Tijdschrift over de Middeleeuwen (2008) zouden vrouwen de gordel zelf hebben aangetrokken ter bescherming tegen seksueel geweld in oorlogstijd. In dat geval hielden ze ook zelf de sleutel in bezit.

Pijnlijk en onhygiënisch

Er zijn ook praktische argumenten die het gebruik van kuisheidsgordels in twijfel trekken. Een metalen gordel zou bijvoorbeeld al snel wonden veroorzaken. Daarnaast was het dragen van een kuisheidsgordel dermate onhygiënisch dat het – in combinatie met wonden – in de Middeleeuwen vrijwel zeker tot infecties of de dood zou leiden.

Het idee dat vrouwen zulke gevaarlijke voorwerpen langdurig droegen, is niet realistisch. Bovendien zou een slotenmaker destijds weinig moeite hebben gehad om de sluiting te forceren.

Leestip: Dronk men echt zo veel bier in de Middeleeuwen?

Het verhaal van de kuisheidsgordel past vooral in een negentiende-eeuwse romantisering (of demonisering) van de ‘donkere Middeleeuwen’ waarin alles barbaars, vies en onderdrukkend zou zijn geweest.

Vervalsingen

Aangenomen wordt dat de kuisheidsgordel dus geen massaal gedragen gebruiksvoorwerp was. Sterker nog, alle vermeldingen van zogenaamde kuisheidsgordels waren waarschijnlijk eerder ironisch bedoeld dan dat ze de waarheid zouden weerspiegelen.

Toch zijn in de loop van de tijd diverse kuisheidsgordels in musea terechtgekomen. Het Rijksmuseum heeft er een in de collectie, het Musée de Cluny in Parijs bezit meerdere exemplaren en ook in het British Museum in Londen werd jarenlang een ‘middeleeuwse’ kuisheidsgordel tentoongesteld. Deze voorwerpen worden inmiddels niet meer getoond: het zijn negentiende-eeuwse vervalsingen die ooit als middeleeuws werden gepresenteerd, maar nu in depots liggen opgeborgen.

Wie toch nog een kuisheidsgordel wil bewonderen, kan zijn geluk beproeven in het Sexmuseum in Amsterdam. Op de website is een foto te zien van een ijzeren werktuig, voorzien van het bijschrift: ‘Originele ijzeren kuisheidsgordel’. Daaronder staat: ‘Ook wel bekend als “Venusgordel” of “Florentijnse gordel”, waarschijnlijk ontstaan in de 12e eeuw.’

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!