In 2006 troffen archeologen een massagraf aan op een eiland in de lagune van Venetië. In het graf lagen middeleeuwse slachtoffers van de pest die daar waarschijnlijk werden begraven tussen de vijftiende en zeventiende eeuw. Eén vrouw viel op: ze had een grote baksteen tussen haar kaken geklemd, iets dat vaak gebeurde bij vermeende vampiers.

Middeleeuwse angst voor vampiers

In de Middeleeuwen was het geloof in vampiers wijdverspreid: men was bang dat overleden mensen terug zouden keren om kwaad te doen. Deze angsten hingen nauw samen met christelijke opvattingen over zonde en het hiernamaals, maar óók met een gebrek aan kennis over de ontbinding.

Een van de redenen waarom de vampiersmythe steeds weer de kop opstak, is bijvoorbeeld omdat tomben en graven regelmatig werden geopend om nieuwe lichamen te begraven. Grafdelvers verwarden de ontbindingsvloeistof die na verloop van tijd via lichaamsopeningen zoals de neus en mond vrijkwam, onterecht met bloed. In werkelijkheid ontstaat het als de maag begint te ontbinden.

Met name tijdens epidemieën en bij abrupte sterfgevallen laaide de angst voor de zogenoemde ‘ondoden’ op. Zo ook in Venetië, waar vanaf de veertiende eeuw verschillende pestepidemieën rondwaarden en in totaal ongeveer een derde van de bevolking stierf aan de Zwarte Dood.

Pestkolonie Lazaretto Nuovo

Het Venetiaanse eiland Lazaretto Nuovo is zo’n negen hectare groot en ligt een paar kilometer ten noordoosten van Venetië. Vanwege de strategische ligging werd het duizend jaar geleden al gebruikt als controlepost voor schepen die op weg waren naar belangrijke steden als Ravenna en Altino.

Leestip: Waarom droegen artsen vogelmaskers tijdens pestuitbraken?

In 1468 wordt het eiland aangewezen als zogenoemd lazaret: een plek om mensen die mogelijk besmet waren met de pest te isoleren. Schepen moesten eerst voor controle naar Lazaretto Nuovo voordat ze zouden aanmeren in Venetië; wie ziek was werd in quarantaine geplaatst. Veel zeelieden zouden het eiland niet meer verlaten, want overledenen werden ter plekke begraven.

Neutraliseren van vampiers

Tijdens werkzaamheden in 2006 stuitten archeologen op een graf waarin de overblijfselen van de vrouw met de steen in de mond de meeste aandacht trok. Aangenomen wordt dat men destijds dacht dat het om een vampier zou gaan. Door lichamen te ‘neutraliseren’ konden ze na hun dood geen kwaad meer doen. Dat deed men bijvoorbeeld door lichamen te verbranden, te spiesen of dus door een steen in de mond te plaatsen.

Leestip: Pestkolonie en krankzinnige dokters: wat is er werkelijk gebeurd op ‘spookeiland’ Poveglia?

De steen in de mond van het skelet moest voorkomen dat de ‘vampier’ kon bijten of spreken – men geloofde namelijk dat de pest zich kon verspreiden via de adem of stem van een terugkerende dode.

De vondst van het graf op Lazaretto Nuovo is uitzonderlijk omdat het zo goed bewaard is gebleven. Daarnaast geldt het als een van de weinige concrete voorbeelden van vampierbestrijding. Ten minste, dat waren uitkomsten in 2009, na jarenlang onderzoek onder leiding van forensisch antropoloog Matteo Borrini.

Wetenschappelijke twijfel

De vrouw houdt de wetenschap echter nog steeds bezig. Het team van Borrini kwam tot de conclusie dat de steen niet toevallig in de mond van de vrouw terecht was gekomen, maar die bewering werd enkele jaren later in twijfel getrokken door andere forensische onderzoekers.

Leestip: Angst voor de levende doden: waarom geloofde men vroeger in vampiers?

Zij uitten in 2012 ernstige twijfels over de methodologie en de verkregen resultaten. Geopperd werd dat de steen niet opzettelijk in de mondholte is geplaatst, maar dat het een stuk puin is dat daar in de loop der jaren toevallig in terecht is gekomen. Ook wordt gesteld dat deze manier van exorcisme weinig voorkwam in Italië, maar vooral een gebruik zou zijn in andere delen van Europa. De onderzoekers werden beschuldigd van stemmingmakerij, dat een direct gevolg zou zijn van het gebrek aan financiering van wetenschappelijk onderzoek in Italië.

In 2024 werd met een nieuwe studie geprobeerd uitsluitsel te bieden. Forensisch reconstructeur Cícero Moraes gebruikte 3D‑scans, craniometrische data en moderne CT-gegevens om haar gezicht te reconstrueren. Hij maakte zelfs een replica van de baksteen om te testen of die makkelijk in de mond zou kunnen schuiven, maar werd op zijn beurt weer hevig bekritiseerd door Borrini.

Oudere vrouw

Of de steen nou per toeval in haar mond kwam of niet, moderne technieken hebben het gezicht weten te reconstrueren van een oudere vrouw van rond de zestig jaar oud, die qua uiterlijk in ieder geval weinig gelijkenissen toonden met een bloeddorstige vampier.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!