In de achttiende en negentiende eeuw geloofden veel mensen in Europa dat vampiers werkelijk bestonden. Of zoals Jean-Jacques Rousseau in 1762 al aangaf: ‘Bewijs is er in overvloed: mondelinge verklaringen en opmerkelijke bevindingen van chirurgen, priesters en magistraten.’

Uiteraard waren er ook talloze sceptici, onder wie Rousseau zelf en de Franse schrijver Charles Nodier. Die laatste vroeg zich in 1822 af hoe het ­mogelijk was dat rationele individuen ‘het absurdste van alle waan­ideeën’ als waarheid konden beschouwen. Maar waarom waren er zo veel mensen die wél geloofden in vampiers?

Hoe ontstond het vampirisme?

De belangstelling voor vampiers is voor een deel toe te schrijven aan de benedictijn Augustin Calmet, auteur van de Verhandeling over de verschijningen van geesten en over vampiers (1751), een boek waarin talloze gevallen van vampirisme zijn verzameld.

Calmet definieerde vampiers als volgt: ‘Doden (...) die uit hun graven komen en de wereld van de levenden verstoren. Ze zuigen hun bloed, ze maken herrie bij hun deuren en in huizen, (...) en uiteindelijk veroorzaken ze vaak hun dood. Men komt slechts van hun verschijning af (...) door ze op te graven, hun hoofd af te hakken, ze te spietsen, te verbranden of hun hart te doorboren.’

Wanneer werd iemand als vampier aangemerkt?

Een van de belangrijkste aanwijzingen dat een overledene mogelijk een vampier was geworden, was de geringe ontbinding van het lichaam: ‘Wanneer ze worden opgegraven, zijn hun lichamen intact, is hun bloed roodbruin en vloeibaar en zijn hun ledematen soepel en beweeglijk,’ schreef Calmet.

Aan de geringe ontbinding van het ­lichaam van een overledene kunnen twee natuurlijke fenomenen ten grondslag liggen: mummificatie, dat voor kan komen in een droge en warme omgeving; en verzeping, een proces dat kan optreden wanneer een lijk op een koude en natte plek ligt.

Het onschadelijk maken van een vampier

Het volksgeloof schreef voor dat ­mogelijke vampiers moesten worden opgegraven om daarna definitief onschadelijk te worden gemaakt. Dat laatste kon bijvoorbeeld worden bereikt door ze te onthoofden, of ze te door­steken met een staak.

Blijkbaar kwam het voor dat vermeende vampiers bij deze behandeling een kreet slaakten. De verhandeling van ­Calmet beschrijft een van die gevallen in detail.

Leestip: Jacht op een weerwolf: het weerzinwekkende verhaal van Peter Stumpp

Toen de vampierjager volgens voorschrift ‘het hart had doorboord met (...) een zeer scherpe staak die in zijn geheel door het lichaam werd ­gedreven, gaf het (...) een afschuwelijke schreeuw, alsof er nog leven in zat’. Zulke observaties werden aangevoerd als overtuigend bewijs dat vampiers werkelijk levende doden waren.

Maar ook achter dit verschijnsel gaat een logische verklaring schuil. Zo werd de lucht die in de borstkas achterbleef door de snelheid en het geweld van de slag met de staak door de keel gestuwd. Het geluid dat hierdoor ontstond, werd door omstanders geïnterpreteerd als de laatste schreeuw van de onschadelijk ­gemaakte ‘vampier’.

Groeiden de nagels en het haar van vampiers door?

Een ander fenomeen dat ‘zonder enige twijfel’ zou duiden op vampirisme, was het blijven groeien van de baard, het haar en de nagels van de overledene. Natuurlijk is het zo dat het haar en de nagels stoppen met groeien wanneer iemand het leven laat, maar bepaalde optische effecten kunnen een tegenovergestelde indruk wekken.

Het ‘doorgroeien’ van het haar kan ­namelijk eenvoudig worden verklaard. Na de dood vindt uitdroging van de huid plaats, waardoor deze zich terug­trekt. Inwendig haar, zoals baardhaar, kan daardoor uit de huid tevoorschijn komen, waardoor het lijkt alsof het is blijven groeien.

Daarnaast heeft hoofdhaar bij een dode de neiging om slap te gaan hangen, wat ook weer de indruk kan wekken dat het is gegroeid. Het­zelfde gebeurt met de nagels, die door het terugvallen van de nagelriemen langer lijken te worden.

Toch hoeven oude bronnen over vampirisme niet helemaal te worden afgedaan als fantasie. Vaak komen de beschrijvingen overeen met de tafonomische processen zoals wij die nu kennen. Het probleem lag vooral in de verklaring die achter de observaties werd gezocht, waardoor onwetendheid over het ontbindingsproces leidde tot een eeuwenlang geloof in vampiers.

Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief van National Geographic en ontvang de favoriete verhalen van de redactie wekelijks in je mail.