Het gebouw is een UNESCO-werelderfgoed, de grootste toeristische trekpleister in het land en het omstreden religieuze centrum van zowel christelijke als islamitische rijken.
Medio 2020 besloot Turkije om van de 1500 jaar oude Hagia Sophia, een museum sinds 1934, een moskee te maken. Het indrukwekkende bouwwerk, dat als een Orthodoxe kathedraal werd gebouwd en later eeuwenlang dienst deed als moskee, was in de afgelopen tientallen jaren de focus van religieuze organisaties die beoogden het weer als islamitisch gebedshuis in ere te herstellen.
De wijziging van de bestemming kwam voor velen als een verrassing; volgens de UNESCO had er geen overleg plaatsgevonden. De oosters-orthodoxe kerk en Griekenland, waar miljoenen orthodoxe gelovigen wonen, reageerden onaangenaam verrast. “Het nationalisme dat President Erdogan tentoonspreidt ... zet dit land zes eeuwen terug,” aldus de Griekse minister voor Cultuur, Lina Mendoni. Paus Franciscus stelde in zijn preek op zondag dat hij “zeer bedroefd” was. Anderen maakten zich zorgen om de prachtige Byzantijnse mozaïeken en muurschilderingen.
Volgens deskundigen is het mogelijk dat het gebouw zich aan de veranderingen aanpast en toch een toeristische bestemming blijft. “Onze belangrijkste zorg is dat de autoriteiten zorgvuldig omgaan met het behoud en de openbare toegang van het bouwwerk,” aldus Jonathan Bell, vice-president Programma's van de non-profitorganisatie World Monuments Fund. “Ik vind persoonlijk dat het zeker als gebedsruimte dienst kan doen en toch een werelderfgoed kan zijn, zolang er maar voorzorgsmaatregelen worden genomen.”
Van groot belang voor twee geloven
De Hagia Sophia zoals die nog steeds bestaat werd in de zesde eeuw gebouwd als kathedraal voor de hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk (dat ook wel het Byzantijnse Rijk wordt genoemd). Het gebouw werd in 1453 een moskee, na de verovering van Constantinopel door de Ottomanen. Het bleef een islamitisch gebedshuis tot de Turkse regering in 1934 besloot er een museum van te maken. Ruim vijftig jaar later nam de UNESCO de Hagia Sophia op als onderdeel van het werelderfgoed ‘Historische delen van Istanbul’.
De architectonische parel, beroemd om zijn Byzantijnse architectuur, gedetailleerde mozaïeken en religieuze belang voor christenen en moslims, trekt jaarlijks miljoenen bezoekers; meer dan 3,7 miljoen in 2019. Nu is het “onduidelijk voor deskundigen op het gebied van cultureel erfgoed... of, en zo ja, hoe, het werelderfgoed zal worden veranderd of aangepast,” schreef Kristin Romey in een artikel voor National Geographic.
Op 10 juli stelde de Turkse Raad van State, de hoogste administratieve rechtbank in het land, een religieuze organisatie in het gelijk. De eisers stelden dat het besluit uit 1934 om de Hagia Sophia te seculariseren illegaal was, omdat het historische gebouw nog steeds het persoonlijke eigendom was van Sultan Mehmed II, de veroveraar van Constantinopel. Enkele dagen later meldde de NPR, de Amerikaanse publieke radio-omroep dat de eerste diensten werden gehouden in de Hagia Sophia. De Turkse president maakte bekend dat de moskee open zou blijven voor alle bezoekers, ongeacht hun geloof of nationaliteit.
Maar de toekomst van de Hagia Sophia blijft ongewis. Veel buurlanden van Turkije, waaronder Griekenland en Rusland, hebben het besluit veroordeeld en stellen dat het gebouw als museum het symbool was van het vreedzame samengaan van het christelijke en islamitische geloof, en een cultureel knooppunt vormde tussen Oost en West.
UNESCO bracht een verklaring naar buiten waarin de organisatie liet weten “het besluit van de Turkse autoriteiten tot wijziging van de status van de Hagia Sophia, dat zonder voorafgaand overleg werd genomen, ernstig te betreuren en een oproep te doen om de universele waarde van het Werelderfgoed te behouden.” Volgens de overeenkomst voor het Werelderfgoed moet Turkije de UNESCO van tevoren op de hoogte stellen van veranderingen in de status van het gebouw en kan het Werelderfgoedcomité zo nodig een onderzoek instellen, schreef Romey in haar artikel.
Het feit dat de Hagia Sophia weer als gebedshuis dienst doet, hoeft echter op zich geen belemmering te zijn voor de status als Werelderfgoed. Zo'n twintig procent van de meer dan duizend bouwwerken die op de Werelderfgoedlijst staan hebben een spirituele of religieuze achtergrond. Denk daarbij bijvoorbeeld aan Vaticaanstad en de ‘Vrijdagmoskee’ van Isfahan in Iran.
De ontstaansgeschiedenis van de Hagia Sophia
Het was de Byzantijnse keizer Justinianus I die opdracht gaf tot de bouw van het Hagia Sophia (Grieks voor “heilige wijsheid”). Het was op dat moment de grootste binnenruimte ter wereld. Toen het gebouw een moskee werd, werden verschillende wijzigingen aangebracht.
Tijdens de heerschappij van Mehmed II, die van 1451 tot 1481 over het Ottomaanse Rijk heerste, werden veel van de prachtige kunstwerken in de Hagia Sophia overgeplamuurd omdat ze strijdig waren met het islamitische geloof. Indrukwekkende mozaïeken van engelen met zes vleugels en andere christelijke figuren werden vervangen door grootse, vloeiende lijnen van Arabische kalligrafie op hangende medaillons en een prachtige marmeren mihrab die de richting van Mekka aangeeft.
Na de bestemming tot museum werden uitgebreide renovatiewerkzaamheden uitgevoerd, zoals het zorgvuldig weghakken van plamuur waardoor de verborgen mozaïeken weer tevoorschijn kwamen. Ze zijn voor een deel weer zichtbaar, glinsterend met hun goudkleurige scherven, langs de bovenste galerij. Naar aanleiding van de recente statuswijziging zeggen Turkse autoriteiten dat alle afbeeldingen van christelijke figuren in de grote hal tijdens het gebed worden afgeschermd met gordijnen.
Wat je moet weten voor je gaat
De Hagia Sophia, die de skyline van Istanbul domineert, ligt in het hart van de wijk Sultanahmet, tegenover de Blauwe Moskee en een klein eindje lopen van het Topkapipaleis. Zoals de gidsen je zullen vertellen, geloofden mensen ten tijde van de bouw dat de kerk zo wonderbaarlijk mooi was, dat er sprake moest zijn geweest van goddelijke krachten bij het ontstaan ervan.
Veel bezoekers vergapen zich aan het prachtige interieur, maar ook het exterieur van de moskee is zeer de moeite waard. De vier minaretten van de Hagia Sophia, de fontein van de basisschool, het klokgebouw en de schatkamer zijn iconische elementen van het bijzondere ontwerp van het bouwwerk. De mausolea van de Ottomaanse sultans, die naast het gebouw liggen, zijn evenzeer een bezoek waard.
Bezoekers zijn nog steeds welkom in de Hagia Sophia, die de populairste toeristische bestemming van het land blijft. Volgens de meest recente verklaring van de Turkse regering is de toegang gratis en zijn alle mozaïeken te zien, behalve tijdens diensten, wanneer het gebouw een uur van tevoren sluit en een half uur daarna weer opengaat.
Dit artikel kwam tot stand met extra bijdragen van Kristin Romey en David Beard van National Geographic. Meer informatie over dit iconische gebouw en nog vele andere is te vinden in het boek Destinations of a Lifetime van National Geographic.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
