Deze Griekse ‘meesterwerken’ zijn eigenlijk getrouwe (en legale) kopieën

Als imitatie de meest oprechte vorm van goedkeuring is, dan is dit atelier in Agios Ioannis Rentis één groot compliment aan het adres van de oude Grieken. In deze wijk van Piraeus, de havenstad van Athene, creëren ambachtslieden exacte kopieën van de Venus van Milo, een beroemde buste van Alexander de Grote en de ‘Poseidon van Artemision’. (Experts debatteren nog over de vraag of dit bronzen beeld de Griekse god Zeus of zijn zeevarende broer Poseidon uitbeeldt.)

De beeldhouwwerken zullen uiteindelijk hun weg vinden naar de souvenirwinkels rond de Akropolis in Athene en naar het Archeologisch Museum van Sparta. Ze worden ook geëxposeerd in andere musea in Griekenland en de rest van de wereld, alsook op openbare plekken, zoals een metrostation in Doha, Qatar, waar reizigers worden verwelkomd door het armloze bronzen beeld de Wagenmenner van Delphi.

De oorspronkelijke ‘Poseidon van Artemision’, een bronzen beeldhouwwerk uit het oude Griekenland dat hetzij Zeus hetzij Poseidon uitbeeldt, is te bewonderen in het Nationaal Archeologisch Museum in Athene.

Figuren in marmer en brons behoren tot de meest indrukwekkende erfgoederen van een grootse beschaving die van de twaalfde eeuw v. Chr. tot circa 600 na Chr. floreerde en waarvan de invloed ook vandaag de dag nog immens is.

Elk jaar vergapen horden toeristen zich aan de Kariatiden van het Erechteion op de Akropolis van Athene of de Leeuwen van Delos. Dankzij dit atelier, dat is opgezet door het Griekse ministerie van Cultuur en Sport, kunnen bezoekers een beeldhouwwerk voor hun huis of kantoor meenemen dat op het Griekse erfgoed is geïnspireerd. Ook wetenschappers maken voor hun onderzoek naar de klassieke kunst gebruik van dit soort kopieën.

Het atelier werd in de jaren zeventig opgezet om het Oud-Griekse erfgoed te promoten en ook om kopers van souvenirs iets beters te kunnen bieden dan lelijke imitaties of vermeend ‘echte’ vervalsingen. Een deel van de opbrengsten is bestemd voor het onderhoud van het Griekse erfgoed. “Onze werken reizen de hele wereld over,” zegt Maria Zafeiri, een ambachtsvrouw die al dertig jaar in het atelier werkt. “Het is heel spannend om te zien dat onze beeldhouwwerken in musea belanden en daar door duizenden blikken worden bewonderd. En het brengt nog meer bezoekers naar Griekenland.”

Hoewel de werkplaats in Agios Ioannis Rentis niet open is voor het publiek, kreeg ik toestemming om er een kijkje te nemen en te ontdekken hoe – en waarom – deze ‘legale vervalsingen’ worden vervaardigd.

Het herscheppen van meesterwerken

Op de bovenetage van het atelier produceert een team van vijftien schilders, beeldhouwers en metaalbewerkers te midden van begonia’s en replica’s van goden, monsters en gewone stervelingen elke week tientallen gipsen afgietsels. Ze werken naar perfecte kopieën van kunstwerken uit de Oudheid, die in musea of op archeologische vindplaatsen zijn vervaardigd. Daarbij bedekken ambachtslieden de oorspronkelijke beelden eerst met een laagje zeep of aluminiumfolie voordat ze de kunstwerken in een dikke laag gips of klei hullen.

In het atelier produceert Melina Gyparaki een kopie van een stuk speelgoed uit het oude Griekenland.

De afgietsels die hierdoor ontstaan, worden in de werkplaats gebruikt om mallen van siliconen te maken, die vervolgens worden gevuld met een mix van gips en hennepvezel. Grotere beelden, zoals de ‘Poseidon van Artemision’, worden in meerdere delen gegoten en dan in elkaar gelijmd.

Lees ook: Een Griek op zoek naar kennis: Herodotus over Egypte

Nadat een Aphrodite, Hermes of sfinx uit de mal van siliconen te voorschijn komt, moet het nieuwe beeld ongeveer een week lang drogen. Daarna wordt het schoongeborsteld en gepolijst, waarbij luchtbelletjes worden weggeschuurd en kleine scheurtjes met gips worden opgevuld. Vervolgens wordt het beeld geverfd of gespoten met een verf die doet denken aan marmer of brons en dan ‘gedecoreerd’ met “verweringen en patina, zodat het exact op het origineel lijkt,” zegt Stelios Gavalas, beeldhouwer en directeur van de werkplaats. “Het creëren van een kopie van een kunstwerk uit de Oudheid is een kwestie van pure magie. De fascinatie voor dit soort werk slijt nooit.”

Diamanto Sfetsa giet een mengsel van gips en water in een mal die van een Cycladisch beeld is gemaakt.

In de werkplaats in de wijk Agios Ioannis Rentis in Piraeus wordt een gipsafgietsel van de Griekse godin Hygeia uit zijn mal verwijderd. Het origineel is te zien in het Nationaal Archeologisch Museum in Athene.

Schilder Konstantinos Kypriotakis legt de laatste hand aan een gipsafgietsel dat is gemaakt van een klassiek standbeeld van de Spartaanse krijger-koning Leonidas.

Het atelier produceert momenteel replica’s van zo’n achthonderd verschillende kunstwerken. De kopieën belanden meestal in souvenirwinkels in heel Griekenland, waar ze worden verkocht voor prijzen die uiteenlopen van 20 euro voor een klein Cycladisch figuurtje tot 10.000 euro voor een getrouwe kopie van de Hermes van Praxiteles.

Ook musea geven opdracht tot het maken van kopieën van meesterwerken. Zo bestelde het World Sculpture Park in het Chinese Changchun een ‘Poseidon van Artemision’, terwijl het Tactiele Museum in Athene, waar mensen met een gezichtsbeperking klassieke kunstwerken met hun handen kunnen aftasten, kopieën van de Venus van Milo en andere wereldberoemde werken van het atelier heeft betrokken.

(Dit Griekse eiland is uitgegroeid tot een centrum voor rotsklimmen.)

Lange geschiedenis van kopieën

Het vervaardigen van kopieën van klassieke Griekse beeldhouwwerken is geen nieuw verschijnsel. Zo hadden de Romeinen grote bewondering voor de Hellenistische cultuur die ze in hun rijk inlijfden en maakten ze ontelbare marmeren replica’s van Griekse meesterwerken, die oorspronkelijk vaak in brons waren gegoten.

Maria Zafeiri controleert een groepje Tanagra-beeldjes voordat ze worden verpakt en verstuurd. De figuurtjes zijn exacte kopieën van Oud-Griekse terracottabeeldjes die in graven ten noorden van Athene zijn ontdekt.

Kort nadat in 1829 het Nationaal Archeologisch Museum in Athene was geopend, begonnen archeologen en ambachtslieden gipsafgietsels van kunstwerken uit de Griekse Oudheid te maken. “De eerste afgietsels werden niet om commerciële redenen gemaakt, maar voor het wetenschappelijk onderzoek van de klassieke Oudheid,” zegt Gavalas. “Later wilde iedereen Oud-Griekse beelden in zijn woning of paleis hebben.”

(Bezoek het minder bekende Griekse eilandje waar veel klassieke beeldhouwwerken van marmer zijn ontstaan.)

“Halverwege de negentiende eeuw ontstond er een enorme productie van vervalsingen,” zegt Anna Mykoniati, een Griekse kunsthistorica en auteur van het boek Fake Antiquities.

Neem de Tanagra-beeldjes, die tegenwoordig ook in het atelier worden vervaardigd. Nadat deze terracottabeeldjes van vrouwen en mythische wezens in 1860 in graven ten noorden van Athene waren ontdekt, werden zowel geplunderde originelen als slechte vervalsingen aan toeristen verkocht. “Ze beelden elegante vrouwen in fraaie kleren uit die de bijnaam ‘de Parisiennes van de Oudheid’ kregen,” zegt Mykoniati. “Iedereen wilde zo’n Tanagra-beeldje in huis hebben. Ze stonden in alle Europese huiskamers.”

Lees ook: Confronterende kunst van zwerfafval

Sommige kopieën waren vreselijk slechte imitaties, maar andere vervalsingen waren zó exact dat ze in instellingen als het Getty Museum in Los Angeles belandden. In 2018 stelden de curatoren van het Getty Museum vast dat een van de belangrijkste werken van het museum, een kouros uit de periode 650 tot 480 v. Chr. die voor zes miljoen dollar was aangekocht, waarschijnlijk een vervalsing was. Het beeld verdween in het depot. “Er zijn methoden om de experts om de tuin te leiden. Je kunt klei, marmer en veel andere materialen kunstmatig verouderen,” zegt Mykoniati.

In dit atelier in Piraeus, de haven van Athene, worden afgietsels van beeldhouwwerken uit het oude Griekenland vervaardigd. De replica’s – van achthonderd verschillende meesterwerken – die hier worden gemaakt, worden aan museumwinkels in heel Griekenland verkocht.

Volgens haar en andere historici schaden dat soort vervalsingen de reputatie van de Griekse cultuur. “Imitaties creëren een vervalst beeld van het verleden,” zegt zij. “Ze belemmeren en verstoren het wetenschappelijk onderzoek.”

Vervalsing versus replica

Maar zijn de beeldhouwwerken van Gavalas en zijn atelier niet ook vervalsingen? “Het verschil tussen een vervalsing en een replica ligt denk ik in de bedoeling ervan,” zegt Nancy Moses, auteur van Fakes, Forgeries and Frauds. “Er zijn imitaties van Chanel-pakjes en designertassen, maar dat verandert in oplichterij als je zegt dat ze echt zijn.”

Het team van schilders, gieters en andere ambachtslieden in Piraeus is gespecialiseerd in “niets anders dan het maken van zo getrouw mogelijke kopieën van kunstwerken die de zinnelijkheid, schoonheid en creativiteit van de oude Grieken weerspiegelen,” zegt Gavalas.

Het atelier in Piraeus speelt in op het verlangen van reizigers om iets moois van hun reis naar Griekenland mee naar huis te nemen, een aandenken van hun bezoek dat ze een plekje in hun dagelijks leven kunnen geven. “Een goede replica is in staat je reis te verlengen,” zegt Moses. “Het is hetzelfde als die foto van jezelf op vakantie die je weer terugvoert naar een heerlijke dag op de Akropolis.”

Fotojournalist Demetrios Ioannou woont in Griekenland en Turkije. Volg hem op Instagram en Twitter.

Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com