De eerste kastelen in de Middeleeuwen leken maar weinig op de imposante stenen complexen die nu symbool staan voor dit tijdvak. In de negende en tiende eeuw hadden kastelen in christelijk Europa veelal de vorm van een houten toren op een kunstmatige heuvel, ook wel een motte genoemd, omringd door een slotgracht.
Van de uitgegraven grond werd een verdedigingsdijk aangelegd met daarop een palissade, een omheining van ingegraven houten palen. Via een houten ophaalbrug kon de gracht worden overgestoken.
Mottekastelen
Tegen de elfde en twaalfde eeuw kwamen mottekastelen veel voor in Frankrijk en Normandisch Engeland. Vaak vormden zich rond deze kastelen dorpen, omdat de inwoners konden profiteren van de bescherming van de dijken, grachten en palissades.
De houten bouwwerken werden al snel vervangen door grote, vaak vierkante, stenen torens. De centrale toren van een middeleeuws kasteel werd in het Engels een keep genoemd, in het Frans een donjon, in het Duits een bergfried, in het Italiaans een maschio.
Maar het is de Spaanse naam, torre del homenaje, (‘toren van eerbetoon’), die iets weggeeft over de functie van deze constructie. Vanaf het midden van de tiende eeuw, na de val van het Karolingische Rijk, werd de imperiale macht in West- en Centraal-Europa vervangen door feodale heren die in feite soeverein waren in hun eigen territorium. In de torens van eerbetoon konden vazallen hun trouw bewijzen aan hun heren.
Leestip: Wat waren de populairste huisdieren in de Middeleeuwen?
Naarmate de technieken om kastelen te belegeren verfijnder werden, werd ook de bouw van kastelen steeds ingenieuzer. De stenen kastelen die we nu kennen als typisch middeleeuws, verschenen vanaf de elfde en twaalfde eeuw. Buitenmuren werden een standaard onderdeel van het kasteelontwerp. Daarbinnen werd de oude donjon uitgebreid tot een verdedigingsfort. Deze imposante structuren bleken opvallend goed bestand tegen aanvallen en invasies.
Bouw van kastelen in de Middeleeuwen
De eerste taak van een kasteelbouwer was het kiezen van een geschikte locatie. De positie in het landschap ten opzichte van andere verstevigde enclaves was daarbij van groot belang. Door zicht te hebben op andere forten kon men onderling communiceren – met vuurbakens in de nacht of rooksignalen overdag – over dreigingen, zoals een inval van een vijandig leger.
De volgende taak was het veiligstellen van de perimeter rond het kasteel. Dat gebeurde door verdedigingswerken te bouwen bij de toegangspunten en op andere strategische locaties.
Leestip: Dit zijn de 10 mooiste kastelen van Nederland
Ook een slotgracht kon, wanneer groot genoeg, weerstand bieden tegen vijanden. Op plekken met een droog klimaat en rotsachtig landschap waren grachten gewoonlijk droog, smal en diep. In gematigde klimaten en vlakke landschappen met kleiachtige grond werden vooral wijde, ondiepe grachten gegraven, die werden gevuld met water.
Achter de gracht stonden de buitenmuren van het kasteelcomplex. Soms werden er meerdere muren gebouwd rond de belangrijkste omheining, gewoonlijk in ringen. De muren waren hoog, zodat pijlen en andere projectielen niet zomaar van buitenaf in het kasteel konden worden geschoten. Ook moest de hoogte klimmers afschrikken die stiekem met ladders het complex wilden binnendringen. Dergelijke nachtelijke verrassingsaanvallen waren weliswaar uitdagend, maar kwamen veel voor.
Valhekken en hinderlagen
Hoewel de donjon de belangrijkste toren van het kasteel bleef, werden er ter versterking ook torens aan de kasteelmuren gebouwd. Elke opening in het kasteel was een zwakte, dus schietgaten en ramen werden zo klein en hoog mogelijk gehouden.
Leestip: 5 bizarre trends in middeleeuwse kunst
De hoofdingang van het complex moest groot genoeg zijn om doorgang te bieden, maar omdat ook dit resulteerde in een zwakke plek, moest de ingang extra beveiligd worden. Kasteelpoorten werden vervaardigd uit zwaar hout, vaak versterkt met metalen platen en sterke bouten. Bij dreigingen kon een zwaar metalen of houten valhek worden neergelaten om de ingang te blokkeren.
Een klein poortgebouw bij de ingang hielp bij het zien, in de val lokken en aanvallend van invallende troepen. Bij sommige kastelen bevond zich voor de toegangspoort een barbacane, een afgesloten buitenwerk, waardoor aanvallers het risico liepen om bij binnenkomst op een hinderlaag te stuiten.
Sterke stenen muren en slinkse valstrikken waren niet genoeg om een kasteel volledig te beschermen tegen aanvallen. Het gebouw zelf moest, door middel van een slim ontwerp, veranderen in een complexe oorlogsmachine.
In de weergang, een beschermde en verhoogde omloop die alle delen van het kasteel met elkaar verbond, zaten gaten die het mogelijk maakten om indringers te zien en aan te vallen met bijvoorbeeld pijlen, stenen, kokend water of heet zand. Vanaf de veertiende en vijftiende eeuw werden ook kanonnen afgevuurd van deze verdedigingslinie.
Leven binnen de kasteelmuren
Soms leefde er een behoorlijk grote gemeenschap binnen het kasteelcomplex, hoewel dit sterk varieerde per periode en locatie. Zo huisvestte het kasteel van Safed, gebouwd rond 1260 door tempeliers in wat nu het noorden van Israël is, permanent 1700 soldaten – en in oorlogstijd was er zelfs ruimte voor 2200 soldaten.
Anderzijds waren er plekken waar kastelen het konden redden met weinig verdedigers, zoals het strategische fort van Biar in Alicante. In 1271 stond koning Jacobus I van Aragón het toe dat de toezichthouder van dit kasteel er bleef met slechts twaalf mannen, een vrouw, een ezel en drie honden.
Leestip: Deze 6 prachtige kastelen in België zijn een bezoek waard
Of een middeleeuws kasteel nou door veel of weinig mensen werd bewoond, er was altijd ruimte nodig om te leven, voorraden op te slaan van eten, water en veedieren, en om huiselijke activiteiten uit te voeren. Sommige kastelen boden de bewoners een scala aan gemakken, zoals toiletten, waterreservoirs, open haarden, keukens, ovens en een kapel.
Soms was er een ontvangstzaal waar de eigenaar pronkte met zijn status door schilderijen en wandkleden aan de muren te hangen. Ook kwam het geregeld voor dat een middeleeuws kasteel beschikte over een eigen bakkerij, distilleerderij en smederij.
Middeleeuwse kastelen uit de mode
Meer dan vijfhonderd jaar lang waren middeleeuwse kastelen een bron van bescherming en opschepperij voor de bewoners. Maar tegen de zestiende eeuw had de ontwikkeling van moderne artillerie een groot deel van de middeleeuwse forten overbodig gemaakt. Kanonskogels konden kasteelmuren makkelijk beschadigen, waardoor het ontwerp van de vestingen haar nut kwijtraakte.
Uiteindelijk maakte de traditionele vorm van het kasteel, met hoge muren bovenop een motte, plaats voor een nieuw ontwerp dat kanonvuur beter kon weerstaan. Deze nieuwe forten waren opgebouwd uit bolwerken met dikke, hoekige muren die waren ingegraven.
Leestip: Wat aten mensen in de Middeleeuwen?
Bestaande middeleeuwse kastelen werden in veel gevallen omgebouwd tot paleizen. Er werden grote ramen in de ooit ondoordringbare muren geplaatst en voorzieningen toegevoegd, soms zelfs een tuin.
Tegenwoordig zijn veel van deze middeleeuwse kastelen omgevormd tot museum. De structuren doorstonden gewelddadige gevechten, technologische ontwikkelingen en het gewicht van meerdere eeuwen. Nog altijd staan ze overeind, als stille getuigen van een tijdperk waarin ze een centrale rol speelden in de geschiedenis van Europa.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
