Hoeveel kloosters er in de geschiedenis verdwenen of verlaten zijn? Niemand die het weet. ‘Het aantal kloosters waarvan we weten dat ze verdwenen zijn, is lager dan het aantal kloosters dat ooit verdwenen is,’ weet historicus en kloosterexpert aan de Universiteit Utrecht Rutger Kramer. Hij vertelt over vier kloosters waar een mooi verdwijningsverhaal aan vastzit. Van plunderingen door de Vikingen tot overheden die wel wat geld konden gebruiken.
1. Het klooster van Egmond
Het oudste klooster van Nederland stond ooit in Egmond. Wanneer het precies is neergezet weten we niet, maar zeker is dat er in de tiende eeuw al een functionerende gemeenschap was. In 1573 werd het gesloopt door de geuzen, Nederlandse edelen die zich tegen de Spaanse vorst Filips II keerden.
Leestip: Hoe werd je monnik in de Middeleeuwen? Niet altijd vrijwillig
‘Zij waren bang dat de Spanjaarden kanonnen zouden verbergen in het klooster, en zo Alkmaar konden beschieten,’ vertelt Kramer. ‘Diederik Sonoy, een fanatieke protestant, zag toen de mogelijkheid om twee vliegen in één klap te slaan.’ Een katholiek bolwerk afbreken én de Spanjaarden dwarszitten, dat klonk hem als muziek in de oren.
Het klooster van Egmond was ten dode opgeschreven, maar viel niet ten prooi aan de Beeldenstorm. Veel van de bezittingen zijn dus bewaard gebleven en verkocht. Een deel van de manuscripten en objecten ligt nu in musea en archieven in Den Haag, Haarlem, en Utrecht, en zelfs – via de internationale handel in oude boeken – in Oxford. In het Rijksmuseum is ook nog de zogeheten ‘Timpaan van Egmond’, een deel van het kerkportaal, te bewonderen.
Kramer: ‘De opbrengsten van de sloop zijn allemaal naar de nieuwe Nederlandse staat gegaan, en van dat geld heeft Willem van Oranje de Universiteit Leiden gefinancierd.’
2. Landgoed Mariëndaal bij Arnhem
Op de plek waar nu landgoed Mariëndaal ligt, tussen Oosterbeek en Arnhem, stond ooit een gigantisch klooster. Tijdens de Reformatie werd het gesloten en daarna gesloopt (zie ook het kader: ‘Secularisatie als genadeklap’).
Veel is er niet meer van over. Hier en daar liggen nog een paar grafstenen verspreid over het landgoed. Kramer: ‘De mensen die er nu hun hond uitlaten, hebben vaak geen idee dat dit ooit een klooster is geweest, ook al ligt het letterlijk onder hun voeten. De paden in het park zijn verhard met stenen uit het klooster, voor zover die niet zijn gebruikt voor de stadsmuren van Arnhem.’
Wie een beeld wil krijgen van hoe het klooster eruitgezien moet hebben, kan een app downloaden van Geldersch Landschap en Kasteelen.
3. Klooster van Redon in Frankrijk
De monniken in het klooster van Redon, in het Franse Bretagne, overkwam een lot dat veel monniken ten deel viel: invallen van de Vikingen. Monniken waren pacifistisch en mochten zichzelf niet gewelddadig verdedigen. Zij waren voor hun bescherming afhankelijk van lokale landheren en adel die wel een leger hadden. Zodra die bescherming wegviel, zat er weinig anders op dan je boeltje te pakken. (zie ook het kader: ‘Wat gebeurde er met de monniken?’)
‘In de tiende eeuw verlieten de monniken van Redon hun klooster, omdat de lokale adel ze niet meer kon beschermen tegen de Vikingen. Soms sloten ze zelfs bondgenootschappen met hen, in plaats van ze weg te jagen,’ vertelt Kramer. Het klooster was dus een makkelijke prooi geworden. ‘Het is ook heel makkelijk te bereiken via de rivier, dus als ik een Viking was, zou ik het ook wel weten.’
Leestip: Waarom associëren we kloosters en monniken met bier?
Het opvallende aan dit verhaal, is dat ze na een afwezigheid van twee eeuwen, toen de Vikingen weg waren, terugkeerden naar hun originele klooster. ‘We zeggen ‘ze’, maar dat zijn natuurlijk niet dezelfde monniken,’ zegt Kramer. ‘De originele monniken waren naar een ander klooster gevlucht, maar op de een of andere manier is generaties later de herinnering aan het klooster in Redon nog steeds levend. Ook hun oude bezit, inclusief de landgoederen, was nog steeds gehandhaafd.’
Er moeten door de eeuwen heen dus monniken zijn geweest die zich aansloten bij een clubje dat helemaal geen hoofdkwartier had, en toch een levende herinnering aan het originele klooster had. Hoe dat kan? ‘Ik heb nog nooit een bron gevonden waarin wordt uitgelegd hoe dat werkt.’
4. Klooster van Cluny in Frankrijk
In het Franse Cluny staan nog steeds overblijfselen van de abdij die in de Franse Revolutie (1789-1799) grotendeels is gesloopt (zie foto bovenaan). In deze periode zijn talloze kloosters en abdijen uit hun functie ontheven. De redenen waren deels ideologisch van aard, maar ook winstbejag was een grote factor. Omdat monniken niet bepaald terugvochten, was het onteigenen van een klooster een lucratieve business.
Leestip: Monniken deden meer dan bidden - sommigen waren uitstekende diplomaten
Dat gold zeker voor het klooster van Cluny. ‘Cluny was echt een powerhouse,’ vertelt Kramer. ‘Het was zonder enige twijfel het belangrijkste klooster van de Europese Middeleeuwen. In de achttiende eeuw woonden er nog steeds honderden monniken, en zij waren de grootste landeigenaar van Bourgondië. Dat klooster is gewoon bij opbod per kilo verkocht. Het land ging terug naar de staat.’
De toren die er nu nog staat, geeft een beeld van hoe groot het complex geweest moet zijn. ‘Van de grote kloosterkerk is nog één toren over. Dat was echt een zijtoren van de zijtoren, en die is al groter dan de meeste kerktorens,’ verklaart Kramer. In de huizen en straten van Cluny zijn veel van de originele kloosterstenen verwerkt.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
