De feestdagen staan voor velen voor uitgebreid tafelen met de familie, maar de traditie van het kerstdiner is verrassend jong. Hoewel mensen al in de Middeleeuwen samen aten rond Kerstmis, kreeg het diner zoals we dat nu kennen pas aan het begin van de twintigste eeuw vorm. Wat stond er vroeger eigenlijk op tafel, en hoe werd kerst het culinaire hoogtepunt van het jaar?

De Engelse wortels van het kerstdiner

Het moderne kerstdiner vindt zijn oorsprong voor een belangrijk deel in Engeland. Al in de zestiende eeuw, tijdens het bewind van Elizabeth I, ontstond daar de gewoonte om met kerst uitgebreid te tafelen met familie en vrienden.

Die traditie kreeg haar definitieve vorm in de victoriaanse tijd, toen het diner uit meerdere gangen ging bestaan: een koud voorgerecht, soep of een warm tussengerecht, gevolgd door gevogelte of wild, en afgesloten met een nagerecht en koffie met kerstlekkernijen.

Een sobere kerst in Nederland

In Nederland verliep die ontwikkeling een stuk terughoudender. Kerst was lange tijd vooral een religieus feest, met de nadruk op de kerk en het kerstverhaal. ‘Het allereerste echte Nederlandse kerstdiner is waarschijnlijk een goed bewaard geheim, maar het zal gewoon thuis zijn gegeten,’ zegt culinair historicus Lizet Kruyff.

Leestip: Onze kerstboomtraditie is ouder dan het kerstfeest zelf – hoe zit dat?

‘Aan het hof werd met Kerst niet anders gegeten dan op andere dagen. Het uitbundige bunkeren dat we nu kennen, ontstond pas later en was aanvankelijk vooral voorbehouden aan de nouveau riche,’ aldus Kruyff.

Protestants of katholiek: kerst verschilde per gezin

Ook religie speelde een rol. Katholieken gingen vaak eerst naar de nachtmis, gevolgd door een ontbijt. Protestanten begonnen de dag met een ontbijt, gingen daarna naar de kerk en dronken koffie met een kerstkrans, soms met een glaasje port voor de ouderen.

Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!

Later op de dag volgden lunch en thee, waarbij de kaarsjes in de kerstboom aangingen. Het diner was sober maar zorgvuldig bereid. Kerstcadeaus lagen niet onder de boom; de traditie van het geven van presentjes hoorde bij Sinterklaas.

Sinterklaas was in Nederland juist wél een culinair hoogtepunt. ‘Taaitaaipoppen, speculaas, boterletters, chocoladeletters, banketstaven, pepernoten en marsepein behoren tot onze traditionele gelegenheidslekkernijen. Die traditie houden we nog steeds in ere,’ zegt Kruyff.

Buitenlandse invloeden op het kerstmenu

Hoewel wild, gevogelte en een feestelijk dessert al eeuwenlang populair zijn, werd het Nederlandse kerstmenu sterk beïnvloed door het buitenland. Uit Duitsland kwamen de kerststol en de banketstaaf met amandelspijs. In de achttiende eeuw deed ook de Engelse keuken haar intrede, met gerechten als schildpadsoep.

‘In kookschriftjes van dames uit hogere kringen duiken recepten op voor Christmas pies, vaak fonetisch genoteerd,’ vertelt Kruyff. Zo werd Christmas Pie soms opgeschreven als Krismis Pije.

Kerst op tafel: rijk of arm

Rond 1900 verschilde het kerstdiner sterk per sociale klasse. ‘Het menu van de huishoudschool was een versoberde versie van wat de elite at, vooral qua aantal gangen en dure ingrediënten. Maar een feestelijk toetje was er altijd,’ zegt Kruyff.

Een luxe menu uit De Fijne Keuken (1925) bevatte onder meer schildpadsoep, tarbot, reerug, poularde, foie gras en meerdere desserts – gerechten die eerder bij de elite of het koningshuis pasten.

Leestip: Waarom er tijdens de kerst van 1870 olifant, ezel en wolf werd gegeten in Parijs

In meer bescheiden huishoudens stond een eenvoudiger menu op tafel: consommé, kroketjes, kalfslever, groenten en een appelschotel toe. Arbeidersgezinnen waren al blij met een warme maaltijd, eventueel voorafgegaan door soep en afgesloten met een klein kerstpuddinkje.

Het kerstdiner vanaf 1900

Rond 1900 werd het kerstdiner in veel Nederlandse huishoudens langzaam het vaste hoogtepunt van het jaar, mede doordat welvaart toenam en er meer kookboeken verschenen.

Wat op tafel stond verschilde sterk per huishouden, maar het idee van Kerstmis als moment om extra uit te pakken raakte diep verankerd. Het uitgebreide kerstdiner dat vandaag vanzelfsprekend lijkt, is daarmee vooral een product van de afgelopen eeuw.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!