Hoe veranderde een vierde-eeuwse bisschop uit de Romeinse stad Myra in Sinterklaas, de goedheiligman die elk jaar cadeautjes rondbrengt? Rutger Kramer is historicus en onderzoeker bij de Universiteit Utrecht, en doet momenteel diepgravend onderzoek naar de figuur Sinterklaas aan de hand van oude manuscripten. ‘In een van de oudste verhalen over Nicolaas is hij een rijkeluiszoon die zakken goud naar binnen gooit bij zijn buren.’
Bestond Nicolaas echt?
Om de ontwikkeling van Nicolaas naar Sinterklaas te achterhalen, moet eerst worden vastgesteld of Nicolaas werkelijk bestond. Maar dat is erg lastig, zegt Kramer, die er zelf van uitgaat dat Nicolaas een echt persoon was. ‘De enige reden om dat niet aan te nemen, is omdat er geen eigentijdse bronnen zijn die zijn bestaan bevestigen,’ vertelt hij.
Wel ligt het skelet van een vierde-eeuwse man in het altaar van de Sint-Nicolaasbasiliek in Bari. Daar werden de overblijfselen van Nicolaas in 1087 vanuit Myra heengebracht. ‘Er was dus in ieder geval iemand aan wiens aanwezigheid waarde werd gehecht.’
Leestip: Bestond Abraham uit de Bijbel echt? Dit weten we over de aartsvader
Ook is duidelijk dat vlak na zijn dood een cultus rondom Nicolaas was ontstaan. Al in de zesde eeuw stond er in Myra een kerk die zijn naam droeg en zijn relieken herbergde. Nicolaas móet dus iets goeds gedaan hebben, anders zou hij niet zo veel eer krijgen. De vraag is alleen: om welke Nicolaas gaat het precies?
‘In die tijd heetten heel veel mannen in die streek Nicolaas. Het kan zijn dat alle verhalen over een Nicolaas in die regio aan dezelfde man zijn verbonden,’ aldus Kramer. ‘Maar dat laat wel zien dat de bisschop van Myra het zwaartepunt is. In de generaties na zijn dood hecht men belang aan zijn herinnering, en niet aan die van alle anderen.’
Verhalen over liefdadigheid
Waaraan dankte Nicolaas zijn status? Daarvoor wordt gekeken naar de vroegste verhalen over hem. ‘We beschikken over preken en andere teksten uit de vijfde en zesde eeuw waarin hij een rol speelt, maar het oudst complete levensverhaal stamt uit de negende eeuw en is geschreven in het Grieks,’ vertelt Kramer.
Leestip: Welke taal sprak Jezus? Dit weten historici erover
In dit verhaal begint Nicolaas zijn leven als rijkeluiszoon. Als hij zijn beide ouders verliest en een grote erfenis opstrijkt, wil hij, geïnspireerd door het evangelie, zijn geld weggeven. Maar zónder hiervoor de eer te hoeven krijgen.
De ontvanger van zijn liefdadigheid is een gezin uit de stad dat aan lager wal is geraakt. De moeder is overleden, en vader ziet zich genoodzaakt zijn dochters de prostitutie in te sturen. Nicolaas wil deze dochters redden van het bordeel en werpt zakken goud door een open raam naar binnen. Daarna rent hij weg. ‘Dat is waar de verhalen over zijn liefdadigheid beginnen,’ vertelt Kramer.
Nicolaas, de goede bisschop
Als hij eenmaal bisschop is, blijft Nicolaas zich volgens de oudste verhalen inzetten voor de goede zaak. Daar hoort ook het bestrijden van het heidendom en ketterij bij. Er zijn aanwijzingen dat hij aanwezig was bij het Concilie van Nicea, een bisschoppenbijeenkomst die werd geïnitieerd door keizer Constantijn de Grote. Met hem leek hij een innige band te hebben.
‘Die relatie met de Romeinse keizer lijkt de basis te hebben gelegd voor latere wonderverhalen,’ vertelt Kramer. Zo redt Nicolaas naar verluidt een drietal vals beschuldigde gevangenen van executie door in een droom te verschijnen aan Constantijn. ‘De realiteit was waarschijnlijk dat hij hem gewoon een brief schreef, maar kennelijk werd er wel naar hem geluisterd. Het lijkt erop dat hij invloedrijk was, en die invloed later is ‘vergoddelijkt’.’
Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!
In een ander verhaal kocht hij graan uit een voorraad die eigenlijk onderweg was naar Constantinopel. Nadat hij daarmee de inwoners van zijn stad had gered van de hongersnood, verscheen het graan op miraculeuze wijze ook weer in de verder varende schepen. ‘Vermoedelijk kocht hij uit eigen zak voedsel uit de keizerlijke reserves, maar na een paar eeuwen hervertelling is dat verhaal tot een wonder verworden,’ vertelt Kramer.
In deze negende-eeuwse verhalen zien we al dat Nicolaas niet langer wordt gepresenteerd als normale man, maar als heilige waar een cultus omheen is ontstaan. De stap van Nicolaas naar Sint-Nicolaas is gezet.
Van Sint-Nicolaas naar volksheld Sinterklaas
Na een initiële langzame verspreiding van het Nicolaasverhaal gaat het na het overbrengen van zijn relieken naar Bari eind elfde eeuw hard. Er ontstaat een wildgroei aan volksverhalen. Die worden ook steeds wonderlijker, en hij krijgt het imago van kinderbeschermer. ‘Vanaf dat moment verandert de kerkelijke Sint-Nicolaas in de volksheld zoals we die nu kennen,’ vertelt Kramer.
Het verhaal over de drie gevangenen die hij redde van executie, staat waarschijnlijk aan de basis van een dertiende-eeuws volksverhaal over drie studenten die door een herbergier worden beroofd en vermoord, en door Nicolaas weer tot leven worden gewekt.
Weer later veranderen die studenten in kinderen en de herbergier in een slager. ‘In de gruwelijkste versies liggen ze al zeven jaar in het zuur als Sint-Nicolaas eraan komt en hen weer tot leven wekt,’ vertelt Kramer.
Die explosie van volksverhalen kwam natuurlijk niet uit het niets. De Nicolaasverering is door mensen vanuit het zuiden van Europa naar het noorden gebracht, zie ook het kader hieronder.
De Reformatie en de Sint
Als de Reformatie zijn intrede doet in Noord-Europa, is het gedaan met het heilige (en katholieke) aspect van de bisschop. ‘Er zijn preken uit de zestiende en zeventiende eeuw bewaard gebleven van gereformeerde predikanten die klagen over de Nicolaasvieringen,’ vertelt Kramer. De heilige schil wordt in die eeuwen verder afgepeld, net zolang totdat hij volkomen verdwenen is.
Leestip: De verrassende oorsprong van de kerstman
Dit verklaart volgens Kramer ironisch genoeg ook ten dele waarom we in de Lage Landen wel Sinterklaas vieren, maar in katholieke landen als Italië niet. ‘Daar is Nicolaas wel een populaire heilige, maar hij is ook een van de vele. In de Lage Landen is hij the last man standing en kon hij uitgroeien tot het symbool van een volksfeest.’
Het boekje van Schenkman
En dat brengt ons bij het boekje St. Nikolaas en zijn knecht van Jan Schenkman, uitgegeven in 1850. Dit kinderboekje legde de basis voor onze moderne sinterklaasviering. Schenkman baseerde sommige aspecten van zijn verhaal op tradities die van generatie op generatie zijn doorgegeven, zoals het beeld van de sint als kindervriend. Andere aspecten waren volkomen nieuw, zoals het bestaan van een knecht.
‘Het boek begint direct met het feit dat Sinterklaas cadeautjes brengt. Dat hoefde Schenkman klaarblijkelijk niet uit te leggen aan zijn publiek,’ vertelt Kramer. Met andere woorden: zo’n 1400 jaar na de dood van de bisschop van Myra was de herinnering aan hem nog steeds springlevend. Getransformeerd, maar levend.
Kramer: ‘Nicolaas is continu aanwezig in onze geschiedenis, omdat hij de moeite van het bewaren waard was. Maar we zien tegelijkertijd ook dat elke generatie weer nieuwe dingen toevoegt aan zijn verhaal, en andere zaken weer vergeet. Zo heeft iedereen zijn eigen Nicolaas.’
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
