Twee Canadese codebrekers hebben mogelijk een zeshonderd jaar oud boek weten te ontcijferen waarover cryptografen zich al eeuwenlang het hoofd breken. Maar het zou ook heel goed kunnen dat het ze toch niet is gelukt.
Voor een onderzoek dat werd gepubliceerd in het tijdschrift Transactions of the Association of Computational Linguistics gebruikten computerwetenschappers van de Canadese University of Alberta een algoritme om te proberen delen van het Voynichmanuscript te ontcijferen. Dit is een middeleeuws boek dat werd geschreven in een onleesbare code en in een onbekende taal.
Maar andere academici zijn sceptisch, en er blijven nog veel vragen rond het document bestaan.
Wat is het Voynichmanuscript?
Het Voynichmanuscript is vermoedelijk geheimschrift, een gecodeerd patroon van letters. Het boek werd in de vijftiende eeuw in Centraal-Europa geschreven en is iets groter dan een moderne paperback. Het beval 246 fragiele pagina’s van gebonden kalfsperkament, of een andere dierenhuid. Er is geen inhoudsopgave, maar het boek had waarschijnlijk uitklappagina’s die al lang geleden zoekraakten. Sommige paginanummers ontbreken en er zijn aanwijzingen dat het op een gegeven moment opnieuw is ingebonden. Daardoor is de volgorde van de pagina’s vandaag de dag mogelijk anders dan toen het boek werd gepubliceerd.
Op de pagina’s staat van links naar rechts een elegant, krullerig schrift van zo’n 25 tot 30 tekens, dat in korte alinea’s is verdeeld en wordt afgewisseld met gedetailleerde afbeeldingen. De illustraties zijn schetsen van kastelen en draken, en afbeeldingen van planten, planeten, naakte figuren en astronomische symbolen, in groene, bruine, gele, blauwe en rode inkt. Eén passage springt bijzonder in het oog; deze bevat tekeningen van tientallen naakte vrouwen in een soort met groene vloeistof gevulde vijvers, die met elkaar in verbinding staan.
Het manuscript bevindt zich sinds 1969 in de Beinecke Rare Book & Manuscript Library van de Amerikaanse Yale University. Het is vernoemd naar Wilfrid Michael Voynich, de Poolse boekhandelaar die het in 1912 in Italië kocht van een Jezuïtische bibliotheek. Hij probeerde mensen te vinden die het konden vertalen, maar helaas slaagde niemand daarin.
Bestaat er enig idee van waar het manscript mogelijk over gaat?
Op basis van de illustraties denken wetenschappers dat het boek is onderverdeeld in zes delen: plantkundig, astronomisch, biologisch, kosmologisch, farmaceutisch en een deel met recepten. Mogelijk is het manuscript magisch of wetenschappelijk van aard.
Uit historische vermeldingen blijkt dat het boek in handen is geweest van onder meer alchemisten en keizers. Aan het eind van de zestiende eeuw kocht een Duitse keizer het manuscript van een Engelse astroloog voor zeshonderd Venetiaanse dukaten. Hij meende dat het een werk was van de middeleeuwse monnik Roger Bacon. Uiteindelijk kwam het in handen van een Boheemse apotheker.
Wat levert dit nieuwe onderzoek op?
De onderzoekers stellen dat het Voynichmanuscript “in de categorie grootste uitdagingen valt op het gebied van ontcijferproblemen,” omdat niet alleen de geheime code ervan onbekend is, maar, misschien nog belangrijker, omdat ook niet bekend is in welke taal het is geschreven.
Ze gingen de tekst te lijf met een zelfgeschreven computerprogramma. In eerste instantie vermoedden de wetenschappers dat het manuscript bestond uit wat in het Engels wel een alphagram genoemd wordt, een anagram waarin de letters van een woord in alfabetische volgorde worden gezet. (Zo wordt ‘manuscript’ in een alphagram ‘acimnprstu.’) Daarom ontwikkelden ze een algoritme, en trainden dat vervolgens om de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van de VN in 380 verschillende talen te ontcijferen.
Toen het programma in staat bleek om 97 procent van de anagrammen aan de juiste moderne woorden te koppelen, voerden de onderzoekers teksten van de eerste tien pagina’s van het Voynichmanuscript in. Het algoritme kwam tot de conclusie dat tachtig procent van de versleutelde woorden in het Hebreeuws leken te zijn geschreven.
De onderzoekers hadden daarmee een taal gevonden, stelden zij. Vervolgens moesten ze erachter komen welke code was gebruikt. Daarom legden zij de openingszin voor aan een collega wiens moedertaal Hebreeuws is. Toen het hem niet lukte om de tekst in begrijpelijk Engels om te zetten, wendden ze zich tot Google Translate, omdat er geen andere onderzoekers beschikbaar waren. Nadat de onderzoekers enkele spelfouten hadden verbeterd, luidde de eerste zin (in het Engels): “She made recommendations to the priest, man of the house and me and people.” (Ze deed aanbevelingen aan de priester, man van het huis en mij en volk.”) Het is een vreemde zin, maar wel enigszins begrijpelijk.
De onderzoekers vertaalden ook een deel met 72 woorden, dat bekendstaat als het ‘plantkundige’ hoofdstuk. Het lukte ze om de woorden ‘farmer,’ ‘light,’ ‘air’ en ‘fire’ (boer, licht, lucht en vuur) te ontcijferen met hun nieuw gevonden code.
Wacht eens even... Google Translate?
Ja, Google Translate. Deze digitale vertaaltool is gebaseerd op de analyse van honderden miljoenen documenten die door mensen zijn vertaald. Vervolgens levert de tool met behulp van statistieken een op die documenten gebaseerde vertaling. Hoewel de tool functioneert door middel van de vertaling van groepen van woorden, in plaats van woord voor woord te vertalen, zijn door mensen gemaakte vertalingen nog steeds stukken beter.
Maar nu weer terug naar het manuscript.
Wat zijn andere problemen van dit onderzoek?
Om te beginnen bestond de training van het AI-programma uit het vertalen van allerlei moderne talen naar het Engels, in plaats van talen uit de vijftiende eeuw. Als het Voynichmanuscript al in het Hebreeuws zou zijn geschreven, zou dat middeleeuws Hebreeuws zijn geweest, en niet de moderne equivalent die Google Translate gebruikt.
Hoewel het zelfgemaakte algoritme tachtig procent van de tekst als Hebreeuws herkende, blijft er nog twintig procent over die overeenkomt met andere talen. Uit het onderzoek bleek dat er ook talen als het Maleis, Arabisch en Amhaars in het manuscript kunnen zijn gebruikt, die heel anders zijn dan het Hebreeuws.
De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat de onderzoekers ook niet beweren dat ze de geheimen van het gehele Voynichmanuscript hebben ontrafeld. Ze stellen dat ze hebben uitgevonden welke taal en code voor de tekst zijn gebruikt. De volgende stap is om een wetenschapper te vinden die thuis is in zowel het Hebreeuws als in alfagrammen. De onderzoekers willen deze methode voor het breken van codes ook op andere manuscripten toe gaan passen.
Maar mensen hebben zich in het verleden wel vaker vergist en eerdere theorieën werden al snel door wetenschappers ontkracht. Zelfs Alan Turing, die beroemd werd als degene die de Enigma-code wist te kraken, beet zijn tanden stuk op het Voynichmanuscript.
Het is nog steeds niet zeker of de tekst is geschreven in een code of in een zelfbedachte taal. En het zou uiteindelijk ook een fantasietaal kunnen zijn.
Welke andere theorieën bestaan er over het manuscript?
Er zijn naast het Canadese team ook andere onderzoekers geweest die stelden dat het manuscript in het Hebreeuws is geschreven. Daarnaast zijn al tientallen andere talen genoemd, waaronder het Latijn en een taal die afstamt van de Sino-Tibetaanse taalfamilie.
Er bestaat een hypothese dat het boek ontdekkingen en uitvindingen bevat die Roger Bacon vroeg in zijn leven deed. Maar het zou ook een soort verbasterd gebedenboek kunnen zijn van een heidens geloof met christelijke wortels, of gewoon betekenisloze onzin van een onbekend gebleven filosoof die het manuscript uit winstbejag produceerde.
Het Voynichmanuscript blijft een van de grootste onopgeloste raadsels in de geschiedenis van de cryptografie. Ieder jaar komen er weer nieuwe vertalingen voor op de proppen, maar de definitieve oplossing laat vooralsnog op zich wachten.
