Na ruim tweeënhalf jaar van coronabeperkingen en -maatregelen zien veel mensen reikhalzend uit naar het moment dat het einde van de pandemie officieel bekend wordt gemaakt. Wie de afgelopen tijd het nieuws heeft gevolgd, zou kunnen denken dat het eindelijk zover is.
Directeur-generaal Tedros Adhanom Ghebreyesus van de Wereldgezondheidsorganisatie zei tijdens een persconferentie tegen verslaggevers dat het eind van de pandemie in zicht is. Enkele dagen later zei de Amerikaanse president Joe Biden tijdens een interview in het tv-programma 60 Minutes, ’De pandemie is voorbij.’ Hij voegde daar wel aan toe: ‘Covid vormt nog steeds een probleem. We werken er nog steeds hard aan.’
Er is sprake van een pandemie wanneer in verschillende landen een ziekte opduikt waar veel mensen gezondheidsproblemen door krijgen. Het is de taak van de Wereldgezondheidsorganisatie om te bepalen wanneer een uitbraak van een ziekte een pandemie is geworden, en ook om te bepalen wanneer deze ziekte niet langer een internationaal gevaar is voor de volksgezondheid. Wereldwijd sterven er dagelijks nog bijna 1600 mensen aan COVID-19 en het aantal ziektegevallen is nog niet stabiel op een laag niveau belandt. Hoofdwetenschapper Soumya Swaminathan van de Wereldgezondheidsorganisatie zegt dan ook: ‘Het is een beetje voorbarig om te zeggen dat het nu voorbij is.’
In de Verenigde Staten sterven momenteel tussen de vier- en vijfhonderd mensen per dag aan het virus. ‘Dat aantal is nog steeds te hoog,’ aldus epidemioloog en directeur Jennifer Nuzzo van het Pandemic Center van de Brown University. Ze blijkt niet de enige die er zo over denkt. Andere wetenschappers voegen daaraan toe dat opmerkingen over het aflopen van de pandemie mogelijk een negatief effect kan hebben op de nog steeds lopende test- en vaccinatiecampagnes. En dat terwijl de zeer besmettelijke omikron BA.5-variant nog steeds rondgaat in de VS en daarbuiten en het aantal ziektegevallen weer oploopt nu mensen vaker binnen zitten vanwege het koelere weer.
Wat het volgens sommige epidemiologen des te moeilijker maakt, is dat er geen officiële criteria zijn (zoals bijvoorbeeld een aanvaardbaar aantal ziektegevallen en doden) om te bepalen wanneer de pandemie voorbij is. Volgens Eric Topol, oprichter en directeur van Scripps Research Translational Institute in de Amerikaanse staat Californië, klopt het weliswaar dat mensen door vaccinaties en/of COVID-19-besmettingen nu meer weerstand hebben tegen SARS-CoV-2, maar is ‘het virus ons nog steeds een stap voor.’ Naar zijn zeggen is de pandemie niet binnenkort al over ‘dat weet ik wel zeker.’
Factoren die duiden op het einde van de pandemie
Een manier om te bepalen of de pandemie ten einde loopt is door het aantal sterfgevallen per dag te tellen. Andere methodes zijn gebaseerd op het aantal ziektegevallen, de seizoensgebondenheid van uitbraken, de vaccinatiegraad, de beschikbaarheid van effectieve behandelingen en de besmettelijkheid van huidige en nieuwe COVID-19-varianten. Maar het wordt lastig om dergelijke conclusies te trekken, stelt Swaminathan. ‘Dit is een nieuw virus en we hebben nog nooit eerder een wereldwijde coronaviruspandemie meegemaakt.’
Een andere complicerende factor is het gebrek aan data uit veel landen, vertelt ze. Mogelijk is pas achteraf vast te stellen wanneer de pandemie is overgegaan van een acute naar een endemische fase. Dit laatste betekent dat COVID-19 nog wel rondgaat, maar dat dit niet leidt tot grote uitbraken. ‘Het zou kunnen dat we achteraf terugkijken en vaststellen dat het in de zomer van 2023 was dat de wereld geen effecten meer ondervond van de pandemie.’
Volgens Topol is de ontwikkeling van de pandemie daarvoor bepalend. ‘In de zomer van 2021 was het aantal ziektegevallen in de VS 12.000 per dag en waren er dagelijks iets meer dan tweehonderd doden,’ zegt hij. ‘Als het daarbij was gebleven, hadden we kunnen zeggen dat we niet langer in de pandemiefase zitten. Maar daar zijn we niet eens in de buurt.’ Topol vreest daarnaast dat nieuwe varianten voor een volgende golf aan ziektegevallen en ziekenhuisopnames kunnen zorgen, waardoor de pandemie aanhoudt.
Volgens epidemioloog Lone Simonsen van de Deense Roskilde Universitet kan de seizoensgebondenheid van uitbraken, naast een daling van het sterftecijfer een indicatie zijn voor een mogelijk einde aan de pandemie. Wanneer het aantal ziektegevallen in de zomer stijgt, als het virus minder mogelijkheden heeft om zich te verspreiden, ‘zitten we nog in de pandemiefase,’ stelt ze. Dat was bijvoorbeeld het geval in 2021, toen de deltavariant zorgde voor een stijging van het aantal ziektegevallen, en afgelopen zomer met omikron. Volgens de Deense zit er weinig anders op dan afwachten.
Maar in Denemarken en andere Europese landen waar de vaccinatiegraad hoog is, zijn de meeste coronamaatregelen en -beperkingen al maanden geleden opgeheven, en heeft COVID-19 niet gezorgd voor talloze zieken of uitpuilende ziekenhuizen. Wel blijft long covid een probleem, aldus Simonsen.
Amesh Adalja, specialist infectieziekten van het Johns Hopkins Center for Health Security stelt dat de fase van een wereldwijde pandemie grotendeels voorbij is gezien het feit dat honderden miljoenen mensen al eens besmet zijn geraakt met het virus, dat er vaccins en behandelingen tegen ernstige symptomen bestaan en dat de kans klein is dat COVID-19 de gezondheidszorg ontwricht, zoals in het begin werd gevreesd. ‘Dat betekent niet dat alles weer is zoals in 2019. Het betekent niet dat COVID-19 verdwenen is en we niets meer hoeven te doen,’ zegt hij. ‘Het betekent wel dat het aantal ziektegevallen, ziekenhuisopnamen en sterftegevallen op een laag niveau stabiel is.’
Het is aan de politiek om te besluiten wat een aanvaardbaar niveau van ziekenhuisopnames en sterftegevallen is, stelt epidemioloog David Heymann van de London School of Hygiene and Tropical Medicine, tevens voormalig hoofd van het cluster voor overdraagbare ziektes van de Wereldgezondheidsorganisatie.
Zeggen dat het voorbij is als dat niet zo is
Nuzzo en anderen vrezen dat opmerkingen over het einde van de pandemie een negatief effect hebben.
Nu in de VS een campagne gaande is met een booster speciaal tegen omikron stelt Nuzzo: ‘Ik ben bang dat miljoenen Amerikanen die het risico lopen ernstig ziek te worden dit zien als signaal dat ze geen booster hoeven te nemen. Dat is heel, heel erg jammer.’ (Lees het antwoord op 6 belangrijke vragen over de nieuwe booster die zich speciaal richting op omikron.)
Daarnaast is ze bezorgd dat dergelijke opmerkingen ertoe leiden dat er minder gratis COVID-tests en -behandelingen beschikbaar komen, vooral voor mensen zonder ziektekostenverzekering.
Topol is bang dat dergelijke uitingen de motivatie en financiering voor de ontwikkeling van betere vaccins en behandelingen zou kunnen ondermijnen, waardoor de gezondheid van miljoenen mensen met een immuunprobleem in gevaar komt, of van mensen die het risico lopen long covid te krijgen.
Dit is niet het goede moment om stellige uitspraken te doen over het einde van de pandemie, vindt hij. ‘Dit is wel het moment om er nog een schepje bovenop te doen, tot we het punt bereiken waarop we kunnen zeggen: we hebben het voor elkaar, het is ons gelukt.’
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
