De Nyiragongo komt zelden tot rust. De vulkaan in het oosten van de Democratische Republiek Congo (DRC) is een van de weinige plekken op aarde waar een actief lavameer permanent in de vulkaankrater borrelt.
In de avond van 22 mei begon de situaties snel te escaleren. Er verschenen scheuren in de rotsachtige hellingen van de vulkaanberg, waaruit rivieren van snelstromende lava tevoorschijn kwamen. Een deel van de lava stroomde richting Goma, een stad die op een kleine tien kilometer van de vulkaan ligt en anderhalf miljoen inwoners telt. De avondhemel lichtte rood op door de gloed van de lava, die zich soms tot een hoogte van drie etages ophoopte en in hoog tempo de straten van meerdere dorpjes rond Goma verzwolg. Gebouwen die het gloeiende gesteente op zijn weg vond, werden omsingeld en in lichterlaaie gezet. Tot nu toe zijn er vijftien doden gevallen, maar gevreesd wordt dat dit aantal de komende dagen nog zal stijgen.
Twee van de recentere uitbarstingen van de Nyiragongo, in 1977 en 2002, waren regelrechte rampen. In 1977 kwamen tussen de zeshonderd en tweeduizend mensen om door lavastromen. En in 2002 werd een vijfde van Goma onder een berg gesmolten gesteente bedekt, waarbij 250 doden vielen als gevolg van koolmonoxidevergiftiging, brandwonden en de explosie van een benzinestation dat door de lavastroom in brand was gezet; 120.000 mensen raakten dakloos.
Mede door deze eerdere rampen zitten vulkanologen telkens op het puntje van hun stoel als de Nyiragongo weer actiever wordt. “Het is een van de gevaarlijkste vulkanen in Afrika,” zegt Benoît Smets, een expert op het gebied van geologische rampen van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in het Belgische Tervuren.
Lees ook: Meest actieve vulkaan van Europa glijdt richting zee
De dodelijke reputatie van de Nyiragongo is te wijten aan een bijzondere en gevaarlijke samenloop van omstandigheden. Door de complexe geologische samenstelling van deze regio is de lava die de vulkaan uitstoot uitzonderlijk vloeibaar en kan daardoor een snelheid van meer dan zestig kilometer per uur bereiken. Ook kunnen er bij uitbarstingen in dit gebied grote hoeveelheden dodelijk koolmonoxidegas vrijkomen. Dat is extreem gevaarlijk, want in de directe omgeving van de vulkaan wonen miljoenen mensen.
Samen met de politieke instabiliteit en perioden van gevechten in de regio maakt dat alles de Nyiragongo tot een zeer moeilijk te bestuderen vulkaan. Ondanks observaties van het Goma Volcano Observatory, dat in 1986 in de stad werd opgezet, werden er voorafgaand aan de recente uitbarsting geen waarschuwingssignalen geregistreerd.
Door al deze factoren kan de vuurberg uitbarstingen produceren “van het type waar je echt bang voor bent,” zegt Corentin Caudron, vulkanoloog aan het Institut des Sciences de la Terre in Grenoble, Frankrijk.
Lees ook: Dit is nu (weer) de grootste vulkaan op aarde
Tektonische slenk
De 3470 meter hoge Nyiragongo, onderdeel van het Virunga-gebergte en het Parc national des Virunga, dankt zijn bestaan aan twee geologische factoren. De ene is het gestaag uiteenvallen van Oost-Afrika. Een brede strook land die zich uitstrekt van de Rode Zee tot Mozambique drijft langzaam van het continent weg, waarbij de Nubische Plaat in het noordwesten en de Somalische Plaat in het zuidoosten zich met een tempo van enkele centimeters per decennium in tegengestelde richting van elkaar af bewegen. De tektonische depressie – een riftvallei – die hierdoor is ontstaan, wordt de Grote Afrikaanse Slenk genoemd.
Door het uit elkaar bewegen van deze beide aardschollen, een proces dat wordt aangeduid als ‘divergentie’, ontstaan er scheuren waardoor magma uit onderliggende reservoirs gemakkelijker naar de oppervlakte kan opstijgen en daar vulkanen kan creëren. Bovendien stijgt er in deze regio een superverhitte maar nog altijd niet-vloeibare bel van mantelgesteente vanuit aanzienlijke diepte op naar de onderzijde van de beide tektonische platen. De combinatie van divergentie en belvorming leidt tot enkele vreemde verschijnselen, zegt Christopher Jackson, geoloog aan de University of Manchester in Groot-Brittannië.
De meeste magma bevat een flinke hoeveelheid siliciumdioxide (silica), een bestanddeel dat in gesmolten gesteente fungeert als een soort rooster. Hoe minder silica er aanwezig is, des te minder vloeibaar en stroperig de lava die aan de oppervlakte treedt. Basaltische magma, het materiaal dat momenteel op het IJslandse schiereiland Reykjanes wordt uitgestoten, bevat maar weinig silica, waardoor de lavastromen daar weliswaar vloeibaar zijn maar zich in een gemoedelijk wandeltempo voortbewegen.
Maar dat geldt niet voor de magma die uit de Nyiragongo opwelt: die bevat namelijk zó weinig silica dat de lava zeer snel stroomt, vooral als die lava in grote hoeveelheden aan de oppervlakte treedt. Als de lava bovendien op grote hoogte uitbarst, kan het gloeiende gesteente door de steile helling van de vulkaanberg nog meer vaart krijgen.
De magma onder de Nyiragongo is ook bijzonder rijk aan kooldioxide, een onzichtbaar en reukloos gas dat vaak via waterhoudende lagen (aquifers) boven reservoirs vol ontgassende magma naar de oppervlakte opstijgt. Omdat kooldioxide een grotere dichtheid heeft (en dus zwaarder is) dan lucht, kan het zich ongemerkt ophopen op lager gelegen plekken. De plaatselijke bevolking noemt deze wolken van kooldioxide de ‘mazuku’, de ‘boze wind’.
“Elk jaar komen in dit gebied veel mensen om door toedoen van de mazuku,” zegt Smets. Als magma met een hoog gehalte aan kooldioxide door de Nyiragongo wordt uitgestoten, kunnen ook gevaarlijke hoeveelheden van het gas via scheuren aan de oppervlakte treden en hele gebieden bij verrassing overspoelen.
Vulkanische overval
Uitbarstingen van de Nyiragongo doen zich voor als er scheuren in de berghellingen ontstaan door de toegenomen druk van de onderaardse magma of door aardbevingen. Daarbij komt het tot een abrupte leging van het lavameer of komt magma vanuit een dieper reservoir naar boven.
Net als vulkanen zelf hebben ook afzonderlijke erupties zo hun eigenaardigheden en zijn ze zelden identiek. Vandaar dat het identificeren van voortekenen van een naderende uitbarsting zo lastig is, en de laatste oprisping van de Nyiragongo is daar een goed voorbeeld van.
In perioden tussen twee uitbarstingen in wordt de krater in de top van de Nyiragongo doorgaans gevuld met nieuwe magma, iets wat ook na de eruptie van 2002 gebeurde. In 2016 ontstond er een tweede uitlaatpijp in de top van de vulkaan en in 2020 zagen vulkanologen – die door blauwhelmen van de VN waren ingevlogen omdat er rebellen in het gebied actief waren – dat het lavameer zich sneller vulde dan ooit. Dat was verontrustend, maar de wetenschappers konden onmogelijk vaststellen of het hoge lavapeil in het kratermeer een aanwijzing is voor een aanstaande uitbarsting.
Lees ook: Deze vulkaan is uniek in de wereld
Op 10 mei 2021 registreerde het Goma Volcano Observatory een toename in de seismische activiteit rond de krater. Dat kon wijzen op de verplaatsing van magma naar reservoirs vlak onder de oppervlakte, maar ook dit was geen waterdichte aanwijzing voor een komende uitbarsting.
Het voornemen van het observatorium om de Nyiragongo scherp in de gaten te houden is de laatste tijd in het gedrang gekomen. Enkele seismische stations op de vulkaan zijn gestolen of vernield, waardoor er meerdere in onbruik zijn geraakt. Na aantijgingen van verduistering is het observatorium bovendien een deel van zijn subsidies van de Wereldbank kwijtgeraakt.
Veel op afstand werkende seismische sensoren waren niet met het internet verbonden, terwijl ook persoonlijke inspecties op de vulkaanhellingen onmogelijk waren. Ondanks al deze problemen bleef het observatorium met een klein budget van de regering van de DRC en hulp van internationale partners de Nyiragongo in de gaten houden.
Maar uiteindelijk kwam de vulkaan zonder al te veel geologische voortekenen tot uitbarsting. “Er was absoluut geen waarschuwing voor deze eruptie,” zegt Smets. “Niemand had deze eruptie kunnen voorspellen,” zegt hij.
De uitbarsting van het afgelopen weekend verraste een stad waar eerdere vuurspuwende oprispingen van de Nyiragongo nog vers in het geheugen liggen. Allen door puur geluk bereikte de lavastroom ditmaal niet de stad zelf. Op zondagochtend zwakte de uitbarsting af en kwam de lavastroom op zo’n driehonderd meter vóór de stadsgrens van Goma tot stilstand, waarachter zich een deels gestolde en nog stomende rivier van vulkanisch gesteente uitstrekte.
Desondanks trof de ramp zeventien naburige dorpjes, die gedeeltelijk werden verzwolgen door lavastromen die honderden huizen, een school, drie veldklinieken en een waterleiding verwoestten. Voorlopig zijn er berichten over twee mensen die aan brandwonden zijn overleden, negen mensen die tijdens de chaotische evacuatie bij een verkeersongeval om het leven kwamen en vier gevangenen die werden gedood toen ze uit hun cel probeerden te ontsnappen.
Vurige toekomst
De Nyiragongo maakt nog veel seismisch lawaai, terwijl de regio ook door enkele flinke aardschokken is getroffen, wat wijst op verplaatsingen diep onder de oppervlakte. Maar wetenschappers kunnen niet zeggen of er binnenkort nog een uitbarsting zal volgen.
Anders dan bij eerdere erupties van de Nyiragongo, die door een handvol slecht werkende seismische stations werden gevolgd, was er bij de uitbarsting van afgelopen weekend voor het eerst een heel scala van goed werkende sensoren aanwezig om de gebeurtenissen te registreren. Dat is zeer goed nieuws voor de wetenschappers die de huidige geologische activiteit in het gebied nader willen onderzoeken, maar zonder eerdere gegevens als vergelijkingsmateriaal zal het moeilijk zijn om de recente vulkanische activiteit goed te kunnen inschatten. Maar volgens Caudron zijn de nieuwe gegevens nog altijd zeer waardevol voor de wetenschappers, die in afwachting van de volgende eruptie inzicht proberen te krijgen in de interne opbouw van de vulkaan.
De Nyiragongo zal op een dag zeker opnieuw tot uitbarsting komen, en die volgende keer zou de lava ook Goma kunnen bereiken. Als het gebied rond het Kivu-meer wordt verstoord door aanzienlijke vulkanische activiteit, kunnen er grote hoeveelheden koolmonoxide vrijkomen en de omgeving van het meer overspoelen. En als de magma zich ondergronds verplaatst, zou zich een nieuwe vulkanische schoorsteen in het hart van de stad kunnen openen.
De gevaren rond deze hyperactieve vulkaan zijn dus zeer veelzijdig en alomtegenwoordig. Samen met Gisenyi, de Rwandese stad die aan Goma grenst, bevindt de miljoenenstad in de DRC zich in bijna permanent gevaar.
Maar volgens Matthieu Kervyn, expert in natuurrampen aan de Vrije Universiteit Brussel, wordt er door wetenschappers hard gewerkt aan het verkrijgen van meer inzicht in de frequentie waarmee zich uitbarstingen voordoen en aan het in kaart brengen van potentiële routes van toekomstige lavastromen.
Welke resultaten dat werk ook zal opleveren, veel van de inwoners van de stad zullen waarschijnlijk niet naar andere plekken kunnen of willen verhuizen, zelfs niet de mensen die pal op de potentiële routes van toekomstige lavastromen wonen. Mocht de lava opnieuw door de straten van Goma vloeien, dan zouden zeer veel mensen in levensgevaar zijn en miljoenen mensen getraumatiseerd kunnen worden.
Maar misschien is de recente bijna-ramp een aanzet tot hernieuwde maatregelen om de gevolgen van een vulkaanuitbarsting tot een minimum te beperken en tot robuuster wetenschappelijk onderzoek ter plaatse, waaronder actievere observaties en een betere stadsplanning in de meest kwetsbare wijken.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
