De graftombe van de dame Xia moet een indrukwekkende aanblik hebben geboden. De in 2004 blootgelegde graftombe bevatte de stoffelijke resten van de grootmoeder van de eerste keizer van China, Qin Shi Huang. Volgens Chinese staatsmedia werd in het graf een keur aan kostbaarheden aangetroffen – van jade, goud en zilver tot prachtig bewerkt aardewerk en twee rijtuigen met twaalf paarden.
In twaalf kuilen in het graf werden ook de botten van een exotische dierentuin gevonden, waaronder die van een Aziatische zwarte beer, een luipaard, een lynx, een kraanvogel – en een vreemd ogende gibbon. De schedel van deze kleine aap is zó vreemd dat onderzoekers nu denken dat het bij dit sjieke huisdier om een pas ontdekte maar lang geleden uitgestorven soort en geslacht gaat.
De onderzoekers hebben het dier de wetenschappelijke naam Junzi imperialisgegeven, een verwijzing naar de keizerlijke vindplaats en naar de traditionele rol van dit dier als ‘geleerd heerschap’ of junziin de oud-Chinese mythologie.
Belangrijker is misschien nog dat de nu ontdekte gibbon duidelijk wijst op de vroege uitbuiting van deze dieren door de mens, waardoor experts meer inzicht kunnen krijgen in oorzaken voor het uitsterven van primaten in het verleden. De wetenschappers beschrijven hun bevindingen in een artikel dat vorige week in het vakblad Science verscheen.
“Er is erg weinig bekend over het uitsterven van primaten – bijna niets,” zegt James Hansford, medeauteur van de nieuwe studie en postdoctoraalonderzoeker bij de Zoological Society of London. Omdat de resten van deze gibbons vooral uit tanden en kleine botfragmenten bestaan, zijn de fossielgegevens over de dieren verre van compleet.
“Alleen al het feit dat het dier heeft bestaan, is enorm belangrijk,” zegt Hansford.
Bek vol tanden
Vanwege het archeologische belang van de schedel konden de onderzoekers er geen DNA aan onttrekken, omdat ze daarvoor in een deel van het kostbare stuk bot zouden moeten boren. In plaats daarvan hebben ze een beroep gedaan op morfologische analyse, oftewel het bestuderen van de specifieke vorm en hoekverhoudingen van de schedel en de tanden.
Voor het ongeschoolde oog doet deze gibbonschedel waarschijnlijk sterk denken aan de koppen van apen die tegenwoordig door de bomen slingeren. “Ze lijken vaak behoorlijk op elkaar (…), vooral als je ze met hun dikke vacht voorstelt,” zegt Susan Cheyne, vicevoorzitter van de afdeling kleine apen van de primatengroep van de IUCN, die niet bij dit onderzoek betrokken was.
Met behulp van lasermetingen stelden de onderzoekers een database samen met de dimensies van schedels en tanden van de vier nog levende gibbongeslachten. Ze maten in totaal 789 tanden van 279 verschillende exemplaren, en 477 schedels. Met behulp van deze database konden ze vervolgens de pas ontdekte ‘keizersaap’ vergelijken met bekende soorten. “We ontdekten dat het een buitengewoon vreemd beest is,” zegt Hansford.
Het voorhoofd is steiler en de wenkbrauw is minder prominent, legt Alejandra Ortiz uit, een van de medeauteurs van de nieuwe studie en postdoctoraalonderzoeker aan de Arizona State University. En dan zijn er nog die tanden. Die zijn enorm, zegt Hansford.
“De onderste kiezen zijn gewoon gigantisch,” zegt ook John Fleagle, primaatanatoom aan de Stony Brook University, die niet bij het nieuwe onderzoek betrokken was. Fleagle is het met de auteurs eens dat het om een nieuw geslacht en een nieuwe soort gaat, en hij prijst de nauwgezetheid waarmee het team honderden exemplaren met elkaar heeft vergeleken.
“Het ziet ernaar uit dat ze hun schuifpassers op alle beschikbare soorten hebben losgelaten,” zegt hij.
Hij wijst erop dat sommige vreemde schedel- en botvormen het resultaat kunnen zijn van een leven in gevangenschap, omdat “dieren die door mensen worden opgevoed en rare dingen krijgen te eten, soms vreemde skeletten hebben.” Maar dat soort afwijkingen kunnen waarschijnlijk niet zulke grote kiezen verklaren.
“Het is ongetwijfeld een zeer merkwaardig exemplaar,” zegt hij.
Dodelijke handel?
Cheyne zegt dat tegenwoordig alle Chinese gibbonsoorten ernstig worden bedreigd – volgens de officiële aanduiding op de Rode Lijst van de IUCN bevinden ze zich in een ‘kritiek’ stadium. De dieren worden geconfronteerd met ontbossing en stroperij, en ze komen nog maar in een fractie van hun oorspronkelijke verspreidingsgebied voor.
Sommige onderzoekers denken dat deze achteruitgang in aantallen primaten een recente ontwikkeling is. “Er bestond het idee dat apen in het verleden weerbaarder zijn geweest tegen antropogene dreigingen en tegen het verspreide verlies aan habitats,” schrijftOrtizin een e-mail. Maar de ontdekking van de ‘keizersgibbon’ lijkt in een andere richting te wijzen.
De meeste grote uitstervingen van dieren vonden waarschijnlijk plaats als gevolg van dramatische klimaatveranderingen. Zo’n 11.000 jaar geleden werd de wereld bevrijd uit de ijzige greep van de laatste IJstijd. Gletsjers trokken zich terug, de temperaturen stegen en veel dieren begonnen uit te sterven, waaronder de reuzengrondluiaard Megatherium, de wolharige mammoet, de sabeltandkatten en talloze andere dieren.
Maar de gibbons overleefden. De vondst van het nieuwe fossiel duidt erop dat ze rond tweeduizend jaar geleden nog door de bossen van de provincie Shaanxi in het midden van China slingerden, in een periode waarin het klimaat stabiel was. Ze lijken tot enkele honderden jaren geleden in het gebied te hebben overleefd, waarna ze uit de historische bronnen over de regio verdwijnen.
Dus wat is er met ze gebeurd? Alles wijst erop dat de mens daar de hand in heeft gehad.
In deze periode nam de behoefte aan landbouwgrond door de sterke bevolkingsgroei zienderogen toe, wat vooral ten koste ging van de bossen. De gibbon geeft de voorkeur aan een leven hoog in de bomen en kan zonder bosgebied niet overleven. Voeg daar wat valstrikken van stropers en de handel in sjieke huisdieren (zoals de gibbon in de graftombe) aan toe, en je hebt een situatie waarin deze dieren geen schijn van kans hadden.
Volgens Cheyne zijn de omstandigheden niet zo anders voor de gibbons van het internettijdperk, dat de problemen van de dieren nog vergroot. “Gibbons worden openlijk op Twitter en Instagram en Facebook te koop aangeboden,” zegt ze.
Veel van deze primaten zijn nu bijna uitgestorven. Hansford en zijn collega’s werken aan het behoud van een van de soorten, de Hainan-gibbon (Nomascus hainanus), waarvan er nog maar 26 exemplaren leven.
“We beginnen te zien dat moderne gibbonsoorten mogelijk overblijfselen zijn van een veel uitgestrekter verspreidingsgebied van gibbons en primaten in heel Azië,” zegt Hansford. “We zijn steeds meer van deze soorten kwijtgeraakt. We kunnen zelfs niet berekenen hoeveel we er zijn kwijtgeraakt, want we hebben er geen gegevens over.”
De ontdekking van de ‘keizersgibbon’ is een bewijs van deze lange geschiedenis van achteruitgang en ze benadrukt het belang van de huidige pogingen om de apen te beschermen. “Het voornaamste is dat we van het verleden kunnen leren,” zegt Cheyne, “en proberen de dingen in de toekomst anders te doen.”
