In de winter van 2015 werkten Jesse Martin en Angeline Leece aan de opgraving van restanten van een baviaan uit een stuk gesteente. Tenminste, dat dachten ze. De twee studenten van de Australische La Trobe University waren mee met een expeditie om fossielen op te graven en te bestuderen uit de archeologische vindplaats Drimolen, ten noordwesten van Johannesburg in Zuid-Afrika. Toen ze de schedelfragmenten hadden schoongemaakt en in elkaar hadden gezet, ontdekten ze dat de fossielen niet van een baviaan afkomstig waren, maar dat ze de schedel vormden van een jonge Homo erectus, een soort die nooit eerder in Zuid-Afrika was gevonden.

“Volgens mij geloofden onze begeleiders ons niet totdat ze het met eigen ogen zagen,” herinnert Martin zich.

De schedel werd onlangs in het vakblad Science beschreven, samen met de schedel van een andere voorouder van de mens, Paranthropus robustus, die op dezelfde vindplaats werd aangetroffen.Verschillende dateringstechnieken wezen uit dat de schedels van de twee soorten ongeveer even oud waren: zo'n twee miljoen jaar. Daarmee zouden dit de oudste fossielen zijn die ooit voor beide soorten zijn gevonden, volgens het artikel waar Martin en Leece coauteurs van zijn.

“In mijn ogen hebben ze aannemelijk gemaakt dat dit de oudste Homo erectus in Afrika is, en zelfs in de hele wereld,” schrijft Lee Berger, paleoantropoloog van de Zuid-Afrikaanse University of Witwatersrand, in een e-mail. De National Geographic Society explorer-at-large was niet betrokken bij deze nieuwe studie.

De raadselachtige afkomst van Homo erectus

Vooral de ouderdom van de schedel van de Homo erectus wekte verbazing. Veel paleoantropologen denken dat deze menselijke voorouder afkomstig is uit Oost-Afrika, waar verschillende jongere Homo erectus-fossielen zijn gevonden, naast restanten van wat vermoedelijk oudere Homo-soorten zijn. Sommige andere antropologen vermoeden dat de herkomst van Homo erectus buiten Afrika ligt, omdat de oudste bekende fossielen van deze soort (voordat deze nieuwe vondst was gedaan) werden ontdekt op de vindplaats Dmanisi in Georgië.

Maar inmiddels is het steeds onwaarschijnlijker geworden dat de Homo erectus Aziatische wortels heeft, stelt Martin. “Ten eerste stamt het vroegste bewijsmateriaal van de Homo erectus nu dus uit Zuid-Afrika. Maar er is nog een groter probleem: er is geen kandidaat voor een voorouder voor de Homo erectus in Azië. Als je dieper graaft op vindplaatsen waar Homo erectus-restanten zijn aangetroffen, vind je geen sporen van mensachtigen.”

De ontdekking van de nieuwe schedel in Zuid-Afrika hoeft echter ook niet te betekenen dat de Homo erectus daar vandaan kwam. “Op basis van het nu beschikbare materiaal, zou ik denken dat de soort ergens in Afrika is ontstaan waar we nog niet hebben gezocht,” aldus Martin.

Marcia Ponce de Léon, die als paleoantropoloog aan de Universität Zürich werkzaam is en die niet betrokken was bij het nieuwe onderzoek, is het met hem eens dat het “reëel is om het nieuwe fossiel Homo erectus te noemen.” In een artikel uit 2013 beschreef zij met collega's een 1,8 miljoen jaar oude schedel van een mensachtige uit Dmanisi in Georgië. De auteurs schreven toen dat dit exemplaar waarschijnlijk hoorde bij een van de eerste groepen van de Homo erectus die uit Afrika vertrokken.

Terwijl de soort over verschillende continenten migreerde, paste deze zich voortdurend aan nieuwe omgevingen aan. “Alle populaties, van welke soort dan ook, blijven zich evolueren, waar ze ook heengaan,” schrijft Ponce de Léon in een e-mail. Kennis over de wijze waarop de Homo erectus zich over de halve aarde verspreidde en welke aanpassingen daar het gevolg van waren, zou kunnen bijdragen aan inzicht in de manier waarop onze rondzwervende voorouder wist te overleven in de verschillende omgevingen waarin hij terechtkwam.

“Dit was in feite het eerste menselijke experiment met globalisering,” aldus Martin.

Drie mensachtigen in het zuiden van Afrika

Twee miljoen jaar geleden was de Homo erectus bepaald geen veelvoorkomende soort. “Het lijkt erop dat er veel meer leden van Paranthropus robustus waren, met een verhouding van een op tien,” vertelt Leece.

Zoals de naam al aangeeft had de Paranthropus robustus, een ondersoort van de australopithecus, een zeer zware schedel, bijzonder grote tanden en een indrukwekkende kruin waar de aanhechting zat van zijn forse kauwspieren. “Over het algemeen wordt gedacht dat ze taai voedsel aten. Het waren niet zozeer dingen die ze moesten verbrijzelen, maar het ging om vezelrijke voeding waar je lang op moest kauwen, zoals bepaalde knollen of grassen,” vertelt Leece.

Ook de nog oudere soort Australopithecus sediba trok nog rond door de regio. Uit de gevonden fossielen blijkt dat dit ongeveer het moment was dat de Australopithecus werd verdreven door de soorten Paranthropus en Homo; een cruciale tijd in de evolutie van onze voorouders.

Het grootste deel van het jaar was er voldoende voedsel voor de Homo, Paranthropus en Australopithecus, en de drie soorten aten vermoedelijk zo'n beetje dezelfde dingen. Maar de winters kunnen streng zijn in dit gebied, vertelt Martin. “'s Ochtends vriest het en het was toen waarschijnlijk nog kouder. Dus het klimaat hier was niet heel aangenaam voor een mensachtige.” Gezien die zware omstandigheden leverden de krachtige kaken van de Paranthropus robustus om taai, vezelrijk voedsel mee te eten, de soort waarschijnlijk een belangrijk voordeel op.

Er wordt wel gedacht dat de Australopithecus sediba mogelijk een directe voorouder was van het geslacht Homo, waar ook de soort Homo erectus toe behoort. De auteurs van het nieuwe artikel zetten daar echter hun vraagtekens bij, aangezien de onlangs gevonden schedel van de Homo erectus ouder is dan de restanten van de Australopithecus sediba die werden aangetroffen op de nabijgelegen vindplaats Malapa.

Berger, die lid was van het team dat in 2010 de Australopithecus sediba-fossielen vond bij Malapa, denkt daar anders over. Ondanks het feit dat de schedel van de Homo erectus ouder is, zou de Australopithecus sediba nog steeds een voorouder van de soort kunnen zijn geweest, meent hij. “De ‘moedersoort’ kan heel goed op dezelfde plek en in dezelfde tijd bestaan als de soort die ervan afstamt.”

Los van de vraag welke soort nou als eerste ontstond is een ding in ieder geval duidelijk: ruim een miljoen jaar later liep alleen de Homo erectus nog op aarde rond.

Homo erectus verovert de wereld

Hoewel de hypergespecialiseerde schedel van de Paranthropus robustus de soort in bepaalde omgevingen heel goed van pas kwam, zou dit kenmerk ook wel eens de ondergang van de soort kunnen zijn geweest, aldus Leece. Als de omstandigheden veranderen, kan extreme adaptatie een nadeel blijken.

Wanneer de twee onlangs geanalyseerde schedels met elkaar worden vergeleken, wordt het duidelijk dat de Homo erectus, weliswaar in eerste instantie zijn meerdere moest erkennen in de Paranthropus robustus, maar dat de soort bezig was met een eigen revolutionaire aanpassing. Uit de karakteristieke druppelvormige schedel van de Homo erectus blijkt dat deze vroege tak van het geslacht Homo bezig was om een groter, anders georganiseerd brein te krijgen.

De Homo erectus-schedel die Martin en Leece aan het gesteente wisten te ontworstelen, was niet van een volwassene. Afgemeten aan de mate waarin de botten van de schedel aan elkaar waren gegroeid, behoorde de schedel toe aan een twee- tot zesjarig kind. Zelfs op die jonge leeftijd was het brein van de soort al groter dan dat van de meeste volwassen leden van de Australopithecus en de Paranthropus. Afdrukken op de fossiele resten lijken erop te wijzen dat de hersenen van het kind nog steeds aan het groeien waren, waardoor de botten van de schedel naar buiten werden gedrukt. “Er zijn zelfs aderen te zien,” vertelt Martin.

Terwijl de Paranthropus robustus in de loop van de evolutie een soort “draagbare maalsteen ” ontwikkelde, “paste de Homo erectus zich aan om zich aan te kunnen passen” en zo allerlei problemen op te kunnen lossen die hij tegenkwam tijdens zijn trektocht van Afrika naar Azië en delen van Zuid-Europa, aldus Martin. Dankzij zijn steeds snellere brein kon hij andere dieren te slim af zijn door gereedschappen te maken, samen te werken met anderen en misschien zelfs over de toekomst na te denken.

Homo erectus wist bijna twee miljoen jaar te overleven, waarmee het de meest succesvolle soort Homo ooit is aldus Susan Antón, die als paleoantropoloog aan de New York University onderzoek doet naar restanten van Homo erectus uit Afrika en Azië. Ze schrijft in een e-mail: “Er zijn op dit moment misschien meer leden van de Homo sapiens dan er ooit leden van Homo erectus hebben bestaan. Maar houden wij het net zo lang vol? Dat valt nog te bezien.”

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com