De hoogste berg ter wereld ligt midden in de Grote Oceaan. De voet van Mauna Kea ligt meer dan vijf kilometer onder de zeespiegel, de top verrijst ruim vierduizend meter erboven. Boven op de vulkaan is de lucht ijl en droog, zó droog dat de sterren er niet twinkelen. De sterrenhemel is er haarscherp te zien, geen greintje stadslicht te bekennen: de ideale plek om het verre heelal in te turen met een telescoop.
Dezelfde sterren waren duizend jaar geleden een baken voor de eerste mensen die op Hawaï aankwamen. In kano’s voeren ze vanaf de Polynesische eilanden, navigerend op de sterrenbeelden die hen duizenden kilometers over de oceaan gidsten. Mauna Kea werd heilig voor hen; de vulkaan is bezaaid met een ring van stenen altaartjes, sommige op plaatsen waar belangrijke sterren opkomen aan de horizon – een eerbetoon aan het sterrenkompas dat de eerste bewoners naar deze plek bracht.
Thirty Meter Telescope
Ook voor recentere nieuwkomers op het eiland werd de vulkaan een heiligdom. In de jaren zestig begon de bouw van sterrenkundige observatoria, inmiddels staan er dertien telescopen. Het sterrenpark van Mauna Kea is hofleverancier voor de wereldwijde astronomie. En elke revolutionaire ontdekking die de telescopen deden, bracht nieuwe vragen met zich mee die de noodzaak onderstreepten om een nog grotere te bouwen.
In 2009 resulteerde dit in het plan voor de Thirty Meter Telescope, kortweg TMT, geïnitieerd door een groep universiteiten in de VS, Canada, Japan, China en India. De naam refereert aan de breedte van de telescoopspiegel, die zorgt voor een sterke belichting en een scherp beeld, wel meer dan tien maal zo scherp als de foto’s van de Hubble Space Telescope (nota bene een ruimtetelescoop die geen hinder ondervindt van de aardatmosfeer).
De TMT complementeert de European Extremely Large Telescope, een nog grotere telescoop die in 2028 vanuit Chili zicht moet verschaffen op de zuidelijke sterrenhemel. Deze monstertelescopen moeten garant staan voor sensationele ontdekkingen. Zij kunnen volwaardige telescoopfoto’s maken van hemelobjecten waarvan het bestaan tot nu toe alleen indirect werd vastgesteld: exoplaneten die lijken op de aarde, individuele sterren in verre melkwegstelsels, de omgeving van superzware zwarte gaten in het centrum van deze stelsels.
Tekst gaat verder onder de illustratie.
Toen ik voor het eerst hoorde van de plannen voor de TMT was ik dolenthousiast. Een telescoop zo groot als een half voetbalstadion, het summum van technologie dat ons onbeduidende planeetvolk in staat stelt om miljarden lichtjaren ver in de ruimte – en evenzoveel jaren terug in de tijd – te kijken, op zoek naar onze eigen oorsprong. Wie kan daar nu niet blij van worden? Een groot aantal mensen, zo bleek.
Van wie is de vulkaan?
Al vanaf het begin verzetten veel Hawaïanen zich tegen de bouw van de TMT. De heilige berg was de afgelopen halve eeuw al volgebouwd met telescopen, zonder respect voor de belangen van de oorspronkelijke bewoners. Voor hen is Mauna Kea een belangrijke spirituele plaats waar mensen niets te zoeken hebben. Het is de climax van een lang broeiende geschiedenis van kolonialisme op Hawaï.
In 1893 werd het koninkrijk dat hier al eeuwen bestond, omvergeworpen onder druk van een groep westerse zakenlieden die het land wilden exploiteren. Sindsdien zijn de eilanden overspoeld door immigranten en nam de welvaart toe – maar niet voor de oorspronkelijke bewoners, die in lagere sociaaleconomische klassen belandden. Ontelbare heiligdommen werden afgebroken of zelfs gebruikt als militair oefendoel.
Sinds de jaren zeventig groeide er een hoger zelfbewustzijn en zelfvertrouwen onder de bevolking om actie te ondernemen tegen verdere heiligschennis en het gebrek aan erkenning van de Hawaïaanse cultuur. De TMT werd het mikpunt van deze verontwaardiging. De telescoop symboliseert de invasie van buitenstaanders: groot, lomp en zonder enig respect voor culturele tradities.
In het afgelopen decennium zwol het verzet aan. De gemeenschap werd gemobiliseerd, bouw-vergunningen werden bestreden. In 2014 werd de officiële inzegening van de bouwgrond geïnterrumpeerd door een jonge activist, die het gezelschap sommeerde te vertrekken. Een paar maanden erna werd de toegangsweg geblokkeerd door actievoerders. Er werd een rechtszaak aangespannen.
De bouw kon niet beginnen. In de daaropvolgende jaren volgden rechtszaken en arrestaties van demonstranten elkaar op. Op de toegangsweg sloegen de actievoerders een tentenkamp op. Een uitspraak van het Amerikaanse hooggerechtshof in 2018 waarin de bouw werd toegestaan (de berg staat al vol met telescopen, één meer maakt niet uit, zo luidde het oordeel), veranderde niets aan het protest. De telescoop was er juist één te veel.
Internationale aandacht
De kwestie trok wereldwijde aandacht, tot in Hollywood aan toe. Leonardo DiCaprio en de Hawaïaanse acteur Jason Momoa betuigden hun solidariteit met de actievoerders. De nuance ging echter verloren. Veel Hawaïanen hebben niets tegen op sterrenkunde, integendeel. Wat er vooral ontbreekt, is erkenning, het recht op zelfbeschikking en de mogelijkheid om te beslissen over het rentmeesterschap van hun land. Het land dat hun ooit zonder toestemming werd afgenomen.
Tijdens de pandemie werd het tentenkamp opgedoekt, de vijandige sfeer ontdooide. Een werkgroep van vijftien betrokkenen uit beide kampen ontmoette elkaar online en maakte gezamenlijk aanbevelingen over het rentmeesterschap van de berg. Het was een poging om bruggen te slaan, een compromis te bereiken. Toch is de toekomst van de sterrenkunde op Mauna Kea allerminst zeker, zolang deze een symbool is van een koloniaal verleden waar men het liefst afscheid van neemt.
De Hawaïanen bereikten hun eilanden door de sterren te volgen. Zij eren die reis en hun bestemming tot op de dag van vandaag. Sterrenkundigen volgen diezelfde sterren op hun reis naar het begin van de tijd en maken een bepaling van onze plaats in het heelal. Het verschil is dat naarmate deze zoektocht vordert, de tempels die hem mogelijk maken steeds groter worden. De grenzen waar wij op stuiten liggen niet in het heelal, maar op aarde. The earth is the limit.
Sterrenkundige Lucas Ellerbroek (1984) is al zijn hele leven gefascineerd door planeten en schrijft voor National Geographic geregeld over het heelal.
