Het christendom en het jodendom worden vaak omschreven als monotheïstische religies. In de volksmond wordt dit uitgelegd als geloven waar maar één god centraal staat. Dit in tegenstelling tot polytheïsme, waarbij iemand meerdere goden tegelijk aanbidt. Maar de term laat zich niet zo makkelijk uitleggen als je misschien dacht. Wat betekent monotheïsme precies? En vallen deze religies daar wel onder?

De betekenis van monotheïsme

Monotheïsme is afgeleid van het Grieks. Mono betekent ‘één’ en theïsme betekent ‘geloof in god’. Monotheïsme betekent dus dat je maar in één god gelooft. Maar die definitie mist nog één belangrijk aspect: het bestaan van andere goden ontkennen. In sommige religies wordt namelijk wel één specifieke god bovenaan geplaatst, maar gebeurt dat in een cultuur die polytheïstisch is.

Een voorbeeld hiervan zijn de vroege joden. Op meerdere plekken in het Oude Testament wordt het bestaan van verschillende goden, zoals Baäl en Astarte, erkend. De Israëlieten mogen ze alleen niet aanbidden. Dat andere goden in deze cultuur ‘bestaan’, blijkt ook uit de tien geboden, die Mozes van God zelf zou hebben ontvangen. ‘Ik duld geen andere goden naast mij,’ zo gaat het eerste gebod. Dat impliceert dat Jahweh zichzelf superieur acht, maar niet dat hij de enige is.

Deze vorm van monotheïsme wordt ook wel henotheïsme genoemd. Jij aanbidt jouw god, ik aanbid mijn god, maar de mijne is het best. Een moderne jood zal zichzelf echter niet henotheïstisch vinden, maar monotheïstisch (inclusief het ontkennen van andere goden). Die verschuiving vond geleidelijk plaats.

Monotheïsme in het christendom

Hoe zit het dan met het christendom? Is dat wel monotheïstisch? Dat ligt eraan welke christen je het vraagt. Er zijn stromingen die de volledige Bijbel letterlijk nemen, dus ook de passages waarin het bestaan van andere goden worden genoemd. Strikt genomen zou je hen dan henotheïstisch kunnen noemen.

Daarnaast is er nog de curieuze Heilige Drie-eenheid, waarin Jahweh, Jezus en de Heilige Geest als drie aparte entiteiten worden beschouwd, maar die toch samen één god zijn. Aanbid je dan drie goden? Of toch één? Over deze kwestie is het laatste theologische debat nog niet gevoerd.

Toch zullen veruit de meeste christenen zichzelf als monotheïstisch zien. Zij ontkennen dat andere goden bestaan en aanbidden alleen de God van de Bijbel, dezelfde als de joden. Al doen ze dat wel op hele verschillende manieren, dus je kunt je afvragen of het wel écht om dezelfde God gaat. Joden erkennen Jezus en de Heilige Geest bijvoorbeeld niet als goddelijk, terwijl zij voor een christen die in de Heilige Drie-eenheid gelooft, onmisbare elementen zijn. Hebben zij het dan wel echt over dezelfde God?

Wat religies zo fascinerend en tegelijkertijd ingewikkeld maakt, is dat ze dikwijls zaken van elkaar lenen en constant evolueren. De ene religie had nooit kunnen ontstaan zonder de andere. Zo komt Jezus ook voor binnen de Islam en leent het Oude Testament dikwijls verhalen uit eerdere Babylonische teksten. En het vroege christendom laat zich nog het best uitleggen als een stroming binnen het jodendom, inclusief joodse gebruiken. Kortom: bepalen welke God ‘de enige’ is of welke religies dezelfde God aanbidden, is moeilijk te zeggen. De scheidslijn tussen religies is niet zo helder als we vaak denken.

Waar is monotheïsme ontstaan?

De eerste vermelding van een monotheïstische religie vinden we in het Egyptische rijk, tijdens de achttiende dynastie. Het oude Egypte was lange tijd een polytheïstische cultuur, maar daar kwam verandering in toen Amenhotep IV farao werd (ca. 1352-1338 v.C.). Hij beval iedereen om alleen nog maar Aton te aanbidden, een zonnegod die een onderdeel was van de zonnegod Amon-Ra. Amenhotep IV veranderde ook zijn naam in Achnaton, wat zoiets betekent als ‘bruikbaar voor Aton’.

Tegen de tijd dat de negentiende dynastie aanbrak (ca. 1323-1295 v.C.) was deze monotheïstische periode in Egypte alweer voorbij. Het is aannemelijk dat het jodendom beïnvloed is door de monotheïstische Achnaton. Waarschijnlijk leenden de joden ook monotheïstische trekjes van het zoroastrisme, een nog steeds bestaande geloofsstroming uit het oude Perzië (huidig Iran). Ook in deze religie is een duidelijke monotheïstische grondslag te vinden.