De allereerste keer dat er in Nederland een trein vertrok, was op 20 september 1839. Tussen Amsterdam en Haarlem tufte de stoomtrein: een gloednieuw vervoermiddel dat de wereld in één klap een stuk groter maakte.

Er is een hoop veranderd in het openbaar vervoer sinds die allereerste treinreis. Stonden de coupés vroeger blauw van de rook, is roken tegenwoordig uit den boze. Ook de vrouwencoupé is volledig verdwenen. Maar ooit waren die twee onlosmakelijk met elkaar verbonden. Hoe zit dat?

Roken is verboden

Volgens een journalist van de Limburger Koerier uit 1935 stond in de eerste spoorwegbepaling dat roken in zowel de eerste als tweede klasse verboden was. Opgevolgd werden die regels alleen niet. De mannen rookten er lustig op los, tot groot ongenoegen van een groot deel van de vrouwen.

Leestip: Deze vrouwelijke piloten waagden hun leven tijdens de Tweede Wereldoorlog

Daarom volgde er in 1863 een koninklijk besluit. Vrouwen die alleen reisden, konden op eigen verzoek in een aparte coupé worden geplaatst. De eerste rookvrije coupés waren de facto dus ook de eerste vrouwencoupés.

Deze bepaling gold wel alleen voor de eerste en tweede klasse, niet voor de derde. Pas in 1901 werd bepaald dat in iedere klasse voldoende rookvrije coupés beschikbaar moesten zijn.

De vrouwencoupé

Naast een rookvrije omgeving werd de vrouwencoupé ook gezien als een plek waar vrouwen veilig zouden zijn voor handtastelijke mannen.

Zo berichtte de Venlosche Courant in 1929 dat een vrouw in de trein werd lastiggevallen en daar ‘geheel ontdaan’ melding van maakte bij de conducteur. Die zette daarop de onverlaat uit de trein en leverde hem over aan de politie. ‘Opnieuw blijkt, dat alleen reizende dames verstandig doen, aan het conducteurspersoneel om een vrouwencoupé te vragen,’ besluit de verslaggever.

Leestip: Gehuwde vrouwen waren tot 1956 handelingsonbekwaam. Wat betekende dat?

Ook de verslaggever van Het nieuws van den dag schrijft in 1917 dat ‘onze dames beveiligd behooren te zijn tegen het waarlijk niet denkbeeldige gevaar van aanranding of berooving gedurende een spoorreis.’

Boete voor mannen

Je kon als man een behoorlijke boete krijgen als je je in de vrouwencoupé begaf. In 1932 zat een jongeman in ‘het heiligdom der vrouwen’, aldus de Harlinger Courant.

Hij liet zich verleiden door ‘jong spul’ en glipte tot tweemaal toe het damescompartiment in, nadat zij hem hadden gevraagd weer bij hen te komen zitten. De straf? Een boete van vijf gulden. Zou je dat omrekenen naar nu, komt dat neer op zo’n 61 euro.

Vrouwen beginnen te roken

In de jaren dertig van de twintigste eeuw begint het tij te keren. Vrouwen willen zelf ook een sigaretje opsteken en hoeven niet meer zo nodig in de rookvrije damescoupés plaats te nemen. In de Amerikaanse stad Chicago waren er zelfs speciale vrouwencoupés waar gerookt mocht worden, omdat niet alle vrouwen dat in het bijzijn van een man wilden doen.

Leestip: Verboden voor vrouwen: waarom vrouwen vroeger niet mochten hardlopen

Daarop schreef de journalist van de Limburger Koerier ‘dat het met de gerenommeerde ‘vermannelijking’ en ‘vrijgevochtenheid’ der Amerikaansche vrouw nog niet zoo’n erge vaart loopt; ze schijnen ten slotte zelfs nog te bleu te zijn om in gezelschap van een aantal onbekende mannen een sigaret op te steken!’

De afschaffing van de damescoupé

Als het in de jaren dertig steeds drukker wordt in de trein, staat het nut van de damescoupé ter discussie. Die compartimenten blijven veelal leeg, aangezien de vrouwen hun plek tussen de heren beginnen in te nemen. De reguliere coupés beginnen daardoor over te lopen.

In 1943 verschijnen de eerste krantenberichten over de (tijdelijke) afschaffing van de speciale coupé voor vrouwen, en het lijkt erop dat deze daarna nooit meer is teruggekeerd.

Een vrouwelijke verslaggeefster van Het Parool blikt in 1950 terug op de segregatie in de trein. ‘Wij twintigste-eeuwse vrouwen reizen met mannen, tussen mannen, áls mannen. (…) Dag damescoupé, wij groeten U als een schim uit het verleden, dat wij voor geen geld terug zouden willen hebben.’

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!