Bij de archeologen die in de jaren tachtig haar stoffelijke resten blootlegden, is ze bekend als Graf XXII. De werknemers van het museum waar ze wordt tentoongesteld, noemen haar de Zittende Dame – voorlopig althans, ze staan open voor suggesties. En de kunstenaar die een levensgrote reconstructie maakte om haar indringende blik tot leven te wekken, gaf haar de naam Sjamaan.
Waarschijnlijk is het zo’n zevenduizend jaar geleden dat de vrouw voor het laatst bij haar echte naam werd genoemd, in de bossen van een gebied dat inmiddels tot het zuiden van Zweden behoort. Maar hoewel haar naam voor het nageslacht verloren is gegaan, wist een team onder leiding van archeoloog en kunstenaar Oscar Nilsson haar opmerkelijke verschijning nieuw leven in te blazen met een reconstructie die wordt tentoongesteld in het Trelleborgs Museum.
De vrouw was rechtop in haar graf geplaatst, in kleermakerszit op een bed van geweien. Om haar middel hing een riem die was vervaardigd van meer dan honderd dierentanden, terwijl ze om haar hals een grote leistenen hanger droeg. Over haar schouders lag een korte mantel van veren.
Na botonderzoek wisten archeologen vast te stellen dat ze niet groter was geweest dan anderhalve meter en dat ze ongeveer dertig tot veertig jaar oud is geworden. DNA van andere personen op dezelfde begraafplaats bevestigde wat eerder al bekend was over de Europeanen van het mesolithicum: dat deze inwoners een donkere huid en lichtgekleurde ogen hadden.
Opkomst van de landbouw
Lars Larsson herinnert zich hoe Graf XXII in de vroege jaren tachtig van de vorige eeuw op de archeologische vindplaats van Skateholm bij Trelleborg werd blootgelegd. Het was een van de ruim tachtig prehistorische graven uit de periode tussen 5500 en 4600 v.C. die in Skateholm waren ontdekt. Hoe die waren ingericht, liep nogal uiteen. Zo waren er graven waarin koppels lagen of waar honden waren bijgezet, terwijl er ook tomben waren waarin alleen honden lagen begraven, omgeven door een verzameling grafgiften.
Graf XXII was een van de weinige graven waarin de overledene zittend werd aangetroffen. Archeologen besloten het graf in zijn geheel uit te graven en het voor nader onderzoek naar een laboratorium over te brengen. ‘Het was misschien wel het lastigste graf in Skateholm om op te graven,’ zegt Larsson, emeritus hoogleraar archeologie aan de Universiteit van Lund.
Skateholm en andere mesolithische vindplaatsen langs de zuidkust van het Scandinavisch Schiereiland zijn voor archeologen van groot belang. Ze leren ons bijvoorbeeld dat Europese jager-verzamelaars en neolithische boeren, die duizend jaar eerder de landbouw naar het continent hadden gebracht, een tijdlang in goede harmonie dezelfde omgeving hebben gedeeld.
Het ziet ernaar uit dat de afgelegen ligging van Scandinavië niet de reden was dat de landbouw er pas relatief laat tot bloei kwam, zegt Larsson, die wijst op de grafgiften die in Skateholm werden gevonden. Die voorwerpen getuigen namelijk van contacten met landbouwgemeenschappen op het Europese vasteland. Hun manier van leven was vermoedelijk eerder een vrije keus. Men is geneigd om jager-verzamelaars als primitieve mensen weg te zetten,’ zegt Larsson, ‘maar waarom zouden ze overstappen op een bestaan als boer terwijl de omgeving zich perfect leende voor jagen, verzamelen en vissen?’
Brug tussen twee werelden
Hoewel de onderzoekers op basis van haar botten en DNA een reconstructie van de Zittende Dame wisten te maken, durft Larsson geen uitspraken te doen over de precieze rol die ze in haar gemeenschap speelde, behalve dat die ‘uitzonderlijk’ moet zijn geweest.
Ingela Jacobsson, directrice van het Trelleborgs Museum, sluit zich daarbij aan. ‘Ze moet een belangrijke positie in haar gemeenschap hebben vervuld, gezien de grote hoeveelheid voorwerpen die in haar graf zijn gevonden, maar andere vragen blijven onbeantwoord.’
Kunstenaar Oscar Nilsson hield bij het maken van de reconstructie vast aan wat hij voor zich zag. ‘Je kunt bewijzen op allerlei manier interpreteren, maar in mijn ogen moet ze een sjamaan zijn geweest. Ze is rechtop zittend begraven, op een bed van geweien. Dat is zeer uitzonderlijk en het is duidelijk dat ze belangrijke rol in de gemeenschap had,’ zegt hij.
Oscar Nilsson reconstrueerde niet alleen het gezicht van de Sjamaan. Hieronder vind je zeven van zijn andere werken.
Nilssons begon met het maken van een scan van een 3D-replica van de oorspronkelijke schedel, die vervolgens werd geprint. Op basis van haar botstructuur, herkomst, sekse en vermoedelijke leeftijd op het moment van overlijden werd vervolgens met de hand een model van haar gezicht geboetseerd.
Voor het maken van een replica van haar lichaam riep hij de hulp in van een kennis met dezelfde lengte en hetzelfde postuur, aan wie hij vroeg om zittend te poseren. Nilsson en zijn collega’s Eline Kumlander en Cathrine Abrahamson maakten een mal van het lichaam van het model, waarmee ze vervolgens een siliconen afgietsel vervaardigden. De kleren en sieraden, waaronder de ceintuur van 130 dierentanden, werden door kunstenares Helena Gjaerum van gemaakt van plaatselijke materialen.
Maar wat het meest opvalt, is de indringende gezichtsuitdrukking van de Zittende Dame. ‘Ik heb zelden een reconstructie gemaakt die zó veel uitstraalt,’ zegt Nilsson, ‘Toen we tot de conclusie kwamen dat ze een sjamaan was, werd het eenvoudiger om haar gelaat na te maken. De uitdrukking op haar gezicht is vrij neutraal, maar het voelt alsof ze iets wil zeggen. Ze is een soort brug tussen onze wereld en die andere wereld,’ zegt hij, ‘en dat moet in haar gezicht tot uitdrukking komen.’
Museumdirectrice Jacobsson vertelt dat ze kippenvel kreeg toen ze de reconstructie voor het eerst zag. ‘Ze had die bijzondere blik in haar ogen; het was echt indrukwekkend.’
Maria Jiborn, voorlichter van het Trelleborgs Museum, vertelt dat ze een gevoel van déjà vu kreeg toen ze de mesolithische vrouw aankeek. ‘Ik dacht: hebben wij elkaar niet eerder ontmoet? Het voelde alsof ik haar al kende. Uiteindelijk zijn we allemaal mensen,’ zegt zij.
De reconstructie is als onderdeel van de permanente tentoonstelling Oog in oog te bewonderen in het Trelleborgs Museum, waar de inhoud van meerdere graven in Skateholm te zien is. Bezoek voor meer informatie de website of de Facebookpagina van het museum.
Dit artikel verscheen in 2019 oorspronkelijk in het Engels op nationalgeographic.com.
