Op 3 juli 1936, een maand vóór het begin van de Zomerspelen in Berlijn – die als uithangbord voor de nazi’s dienden – ging een groep Amerikaanse topsporters aan boord van een schip dat hen naar Europa bracht. Tot het Amerikaanse team behoorden zwarte sprinters uit Harlem, Joodse turners uit Manhattan en een bokser van gemengde afkomst uit Pittsburgh. Hun coach was Abraham Alfred ‘Chick’ Chakin, een immigrant die met zijn familie voor de pogroms in Rusland was gevlucht. Ex-worstelaar Chakin was speciaal naar de mat teruggekeerd om deze groep sporters aan te kunnen voeren, maar ze gingen niet naar de officiële Zomerspelen in Berlijn. Ze waren op weg naar de eerste ‘Volksolympiade’ in Barcelona, die tegelijkertijd het “grootste antifascistische spektakel ooit” zou moeten worden.
Terwijl de Spelen van 1936 vooral bekend werden door het succesvolle optreden van de zwarte Amerikaanse sprinter Jesse Owens, die in Berlijn de meeste gouden medailles won en daarmee de nazipropaganda rond het toernooi ernstig ondermijnde, hoopten de atleten die aan de Volksolympiade deelnamen dat hun alternatieve Spelen de kracht van de antifascistische beweging zouden demonstreren. Maar al snel ontdekten ze dat voor de strijd tegen het fascisme heel wat meer nodig was dan een sporttoernooi.
De Volksolympiade moest op 19 juli 1936 van start gaan en was voortgekomen uit een internationale boycot van de Spelen in Berlijn, de eerste in de Olympische geschiedenis. Maar het was niet de eerste keer dat de Olympische Spelen door het wereldgebeuren werden overweldigd. In 1916 waren de Spelen door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog afgelast, en dat zou opnieuw gebeuren in 1940 en 1944 vanwege de Tweede Wereldoorlog en in 2020 vanwege de coronavirus-pandemie. In de zomer van 1936 was het voor veel mensen niet langer mogelijk om de ontwikkelingen in nazi-Duitsland te negeren: in weerwil van het Verdrag van Versailles, waarmee een einde was gekomen aan de Eerste Wereldoorlog, had Hitler het Rijnland opnieuw bezet en bewapend. Hij was begonnen met het oppakken van Joden, zigeuners, socialisten en communisten, al dan niet vermeende homoseksuelen en mensen met een handicap. De meesten van deze arrestanten werden naar concentratiekampen gestuurd. (Lees meer over de duistere geschiedenis achter de Olympische Spelen.)
Maar de boycotcampagne wist de landen in de wereld er niet van te overtuigen om hun teams thuis te houden. Op de ‘Internationale Conferentie voor het Respect van het Olympische Ideaal’, die in april in Parijs werd gehouden, werd een ander voorstel ingediend: een alternatief sporttoernooi onder auspiciën van het Volksfront, de brede coalitie van linkse, liberale en communistische bewegingen die in het geweer was gekomen tegen het zich uitbreidende fascisme in Europa. In Barcelona bood de republikeinse regering van het autonome Catalonië aan om het toernooi in die stad te houden, ook al stond de Spaanse Burgeroorlog op uitbreken. Eerder dat jaar waren in Barcelona en Madrid regeringen van het Volksfront gekozen, wat een tegencoalitie van monarchisten, fascisten, katholieke extremisten en reactionaire grootgrondbezitters op de been had gebracht. Ondanks het dreigende conflict besloten zo’n 20.000 antifascistische sporters aan de Volksolympiade deel te nemen.
De alternatieve Spelen waren geen nieuw idee. Al sinds 1921 werd elke vier jaar de Internationale Arbeidersolympiade gehouden, als tegenwicht tegen de vermeend aristocratische inslag van de officiële Spelen, maar de socialistische organisatoren van dit alternatieve toernooi verboden vaak de deelname van anarchisten en andere leden van het Volksfront. In 1932 werd de eerste Maccabiade georganiseerd, een toernooi dat tot de dag van vandaag om de vier jaar wordt gehouden maar voornamelijk aan Joodse en later Israëlische sporters is voorbehouden.
De Volksolympiade moest heel anders worden, en vooral anders dan de officiële Spelen in Berlijn. Tijdens de openingsceremonie betraden zowel gevluchte Joden uit Europa als deelnemers uit Noord-Afrikaanse koloniën gezamenlijk het stadion, in landenteams en in teams van statelozen. Ze werden begeleid door een hymne die door een gevluchte Duitse Jood was gecomponeerd en door een Catalaanse dichter op tekst was gezet. Tot het publiek behoorden bezoekers uit 21 landen en het eerste atletieknummer van het toernooi was de 10x100-meter, een estafetterace die niet was bedoeld om individuele sportprestaties te vieren, maar om de gezamenlijke inspanning van de deelnemende arbeiders voor hun volk onder de aandacht te brengen. (Lees meer over de pogingen van een Irokees team om aan het Olympische lacrosse-toernooi deel te nemen.)
Ook vrouwen konden aan de Volksolympiade deelnemen, waarbij ze meer mogelijkheden kregen om hun talenten te tonen dan ze door het Internationaal Olympisch Comité in Berlijn was geboden. “De aanblik van de Volksolympiade zou niet volledig zijn zonder de rechtmatige plek die vrouwen in dit toernooi dienen in te nemen,” verklaarden de organisatoren, waaronder de Catalaanse ‘Vrouwensportclub van Barcelona’.
De Volksolympiade werd in slechts drie maanden gepland en bood niet de uitgebreide voorzieningen van de officiële Olympische Spelen. In Berlijn verbleven de sporters in een speciaal gebouwd Olympisch Dorp (dat na hun vertrek werd bewoond door het beruchte Legioen Condor, de Duitse militaire eenheid die een jaar later het Baskische dorp Guernica zou bombarderen, waarbij honderden burgers werden gedood). In Barcelona logeerden de atleten in huizen, hostels en het Hotel Olympic, dat voor de gelegenheid was ingehuurd. Gezien het onverwachtse animo voor de antifascistische Spelen waren Catalaanse officials voorafgaand aan het toernooi wanhopig op zoek naar meer logeerplekken. En toen het toernooi werd verlengd van vier dagen tot één week, moesten de affiches die al in de stad waren opgehangen stuk voor stuk worden gecorrigeerd.
Het Amerikaanse team arriveerde op 15 juli in Barcelona. De sporters hadden de geruchten over een mogelijke staatsgreep in Spanje al vernomen, maar sprinter Dot Tucker, de enige vrouw in het team, herinnerde zich later dat “we niet bang waren.” Chakin probeerde tevergeefs om de atleten verre te houden van de kroegen en nachtclubs van Barcelona. Maar op de avond vóór het begin van de Volksolympiade ging iedereen vroeg naar bed.
Een paar uur later werd sprinter Frank Payton wakker door “het gebulder van kanonnen en duizenden machinegeweren en het geluid van marcherende laarzen.” Vanuit hun hotelraam zagen de sporters hoe mannen en vrouwen keien uit het plaveisel wrikten en zandzakken vulden om barricaden op te werpen. Het duurde niet lang voordat het Spaanse leger door de straten van de stad marcheerde en een poging deed om de Catalaanse regering omver te werpen.
Vanachter hun barricaden vochten de burgers terug. “Socialisten, communisten en vakbondsleden sloegen de handen ineen om het fascisme uit te roeien,” zei Payton later tegen een interviewer. “Vrouwen stonden op de barricaden; sommige vrouwen hadden zelfs het bevel over eenheden van antifascistische arbeiders.” Veel van die vrouwen waren ook lid van de Vrouwensportclub van Barcelona, die jonge Catalaanse vrouwen had opgeroepen om aan de alternatieve Spelen deel te nemen – en nu evenals de mannen mee te vechten. In één geval liepen Catalaanse anarchisten met hun handen in de lucht op de Spaanse troepen af en wisten de gewone soldaten ervan te overtuigen hun geschut op hun eigen officieren te richten.
De slag om Barcelona maakte een enorme indruk op de jonge Amerikaanse sporters. Charlie Burley, een nationaal bokskampioen uit Pittsburgh, rende samen met zijn ploeggenoten naar buiten toen het schieten eenmaal was gestopt en pakte een schep om de barricaden te helpen versterken. Ze werkten zij aan zij met gevluchte Duitsers en Italianen, die wisten dat ze hun vaderland nooit zouden weerzien als het fascisme niet verslagen zou worden, allereerst in Spanje en daarna in Berlijn en Rome. In de hele stad stalen arbeiders wapens uit bestormde arsenalen om de aanvallen van het Spaanse beroepsleger af te slaan.
Binnen een paar uur ontwikkelde het antifascisme zich in de Catalaanse hoofdstad van beweging tot actief verzet, en uiteindelijk tot de zegevierende partij. De staatsgreep was verijdeld, althans voorlopig, maar de Volksolympiade zou geen doorgang vinden. De Spaanse Burgeroorlog was ertussen gekomen.
Na de slag om Barcelona marcheerden de sportteams door de straten en zongen het ‘linkse volkslied’, ‘De Internationale’ – elk in hun eigen taal. Eén Franse sporter was bij de gevechten gedood, de eerste van meer dan 15.000 internationale doden die in het conflict zouden vallen. Veel sporters verlieten de stad later die week. “Jullie waren hier gekomen om aan de Volksolympiade deel te nemen en zijn gebleven om het Volksfront te zien zegevieren,” hielden de organisatoren de sporters voor. “Vertel de wereld nu wat je in Spanje hebt gezien.”
Niet alle sporters zouden lang in de VS blijven. Chakin werd achtervolgd door wat hij in Barcelona had meegemaakt. Het jaar daarop keerde hij samen met zijn vrouw Jennie Berman Chakin terug naar Spanje. Zij zette een programma voor kunsttherapie op voor kinderen die door de oorlog waren ontheemd. Hij vertrok naar het front en diende als kwartiermeester in het Batallón de Mackenzie-Papineau. In maart 1938 werd Chakin door de Nationalisten van Franco gevangen genomen en daarna geëxecuteerd.
Tweehonderd sporters die aan de Volksolympiade hadden willen deelnemen, streden in Spanje in de Internationale Brigades aan Republikeinse zijde. De meesten van hen sneuvelden. George Orwell, die eveneens meevocht, schreef ooit dat sport “oorlog zonder het schieten” is, maar voor de antifascisten die in 1936 naar de alternatieve Spelen van Barcelona waren gekomen, ging het echt om een strijd van leven of dood.
James Stout is de auteur van het boek The Popular Front and the Barcelona 1936 Popular Olympics: Playing as if the World Was Watching.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
