‘Deze dame was een zeer beroemde vrouw, toch? Ik kende haar naam niet eens. Hoe zou ik over haar kunnen liegen?’ zei Josephine Blanco Akiyama vorige zomer in een Zoom-gesprek. Ze had het over Amelia Earhart en haar bewering dat ze 1937 had gezien hoe een blanke dame die aan het signalement van Earhart voldeed op het eiland Saipan door de Japanners gevangen werd genomen.
Elgen Longs versie van Earharts lot luidde heel anders. Hij meende dat hij kon bewijzen dat Earhart en haar navigator Fred Noonan met hun vliegtuig in zee waren gestort. ‘Ze was net bezig aan haar laatste radioboodschap toen ze neerstortten,’ zei hij in 2020 in een interview. ‘Ik kan dat tamelijk precies vastpinnen.’
Lees ook: Waarom op dit eilandje naar Amelia Earhart wordt gezocht
Vorige maand zijn Akiyama en Long allebei overleden – Akiyama op 95-jarige leeftijd in Foster City, Californië, op 8 januari. En Long op 94-jarige leeftijd in Reno, Nevada, op 26 januari. Maar hun ideeën leven voort. Beiden behoorden tot de sleutelfiguren in het fascinerende verhaal over de tientallen jaren durende speurtocht naar Amelia Earhart. Akiyama’s jeugdherinnering stond aan het begin van een lange reeks hypotheses over Japanse manipulaties, luchtvaartspionage en doofpotten. En Long beweerde dat uit zijn decennialange onderzoek was gebleken dat de laatste vlucht van Earhart was gedoemd door fouten van haarzelf en anderen.
Mislukte missie, blijven raadsel
In 1937 begon Amelia Earhart aan haar poging om als eerste langs de evenaar rond de wereld te vliegen. Noonan, een van de pioniers van de eerste commerciële vluchten over de Stille Oceaan van de luchtmaatschappij Pan American, ging mee als haar navigator. Op 2 juli stegen ze op vanuit Lae, in het toenmalige Territorium Nieuw-Guinea (een Australisch mandaatgebied), voor de derde en laatste etappe van hun vlucht om de wereld.
Lees ook: Reuzenkrabben aanwijzing voor lot van Amelia Earhart
Ze zetten koers naar Howland Island, een door de VS geclaimd vlekje in de Stille Oceaan. Het eilandje van niet meer dan 2,6 kilometer lengte lag op vierduizend kilometer van Lae. Maar ze zouden er nooit aankomen. In Earharts laatste radiobericht aan de Itasca, een cutter van de Amerikaanse Coast Guard die voor de kust van het eilandje wachtte om het vliegtuig radiografisch naar de landingsbaan te geleiden, klonk haar stem opvallend gespannen: ‘Wacht. Ik luister op 6210 kilocyclus,’ zei ze. ‘We vliegen noord-zuid.’
Sindsdien is het lot van Earhart en Noonan en hun Lockheed Electra 10E onderwerp van de wildste speculaties gebleven. De hypotheses zijn ruwweg in drie categorieën in te delen: de vliegeniers zijn met hun Lockheed in zee gestort en verdronken; ze zijn opgepakt door de Japanners en in gevangenschap gestorven; of ze zijn als schipbreukelingen op een onbewoond eilandje gestrand en daar verhongerd. De laatste hypothese wordt aangehangen door de International Group for Historic Aircraft Recovery (TIGHAR) en recentelijk ook door Robert Ballard, rondreizend National Geographic-onderzoeker en de man die het wrak van de Titanic heeft gevonden.
Akiyama was de oorspronkelijke bron voor de hypothese over de Japanse gevangenschap, hoewel er in de Tweede Wereldoorlog onder Amerikaanse troepen al geruchten de ronde deden over sporen die op de aanwezigheid van de luchtvaartpioniere op diverse eilandjes in de Stille Oceaan zouden wijzen.
De in 1926 geboren Akiyama groeide op op het eiland Saipan, zo’n 2400 kilometer ten noorden van Lae. Destijds behoorde het eiland tot het Japanse Zuidzeemandaat. Toen Akiyama elf jaar oud was, werd ze op een zomerdag door haar zus gevraagd om het middagmaal naar haar schoonbroer te brengen, die op een Japanse basis voor watervliegtuigen werkte. Toen ze daar op de fiets aankwam, zag ze dat zich een opstootje had gevormd rond twee blanke mannen die zich met handen en voeten verstaanbaar probeerden te maken. Maar toen ze twee Japanse wachten in de buurt hoorde praten, realiseerde ze zich dat een van de mannen in werkelijkheid een vrouw was, met kortgeknipt haar en een broek aan. ‘Ik had nog nooit een vrouw in dat soort kleren gezien,’ vertelde Akiyama, die zich achter een boom had verscholen om het gebeuren te bekijken. ‘Ik wilde niet weggaan,’ zei ze. ‘Ik wilde niets liever dan kijken.’
Toen ze naar huis terugkeerde en haar moeder vertelde wat ze had gezien, kreeg ze te horen dat ze er verder met niemand meer over mocht praten. Haar moeder wilde niet ze in de problemen zou komen.
Lange tijd hield Akiyama zich aan de instructie van haar moeder. Ze hield haar mond toen de Tweede Wereldoorlog begon en de Japanners het huis van haar familie confisqueerden. Ze hield haar mond tijdens de Slag om Saipan, waarbij het eiland door Japanse en Amerikaanse troepen werd verwoest en er 50.000 doden vielen, van wie bijna de helft burgers. Ze hield haar mond toen de VS het eiland in bezit nam.
En ze hield aanvankelijk haar mond toen ze een baan als assistente van een marinetandarts genaamd Casimir Sheft kreeg. Op een dag kwam het gesprek in de tandartspraktijk op Amelia Earhart. Akiyama, die inmiddels twintig was, had nog nooit van de luchtvaartpioniere noch van het woord ‘vliegenier’ gehoord. Ook kende ze het Engelse woord voor ‘piloot’ niet, maar toen Sheft haar vroeg of ze ooit een vrouwelijke piloot had gezien, antwoordde ze bevestigend. Ze had geen idee welke explosieve hypothese daarmee was geboren. ‘Als ik dat had geweten, zou ik het nooit hebben verteld,’ zei ze later.
Het is moeilijk vast te stellen wat Akiyama precies tegen Sheft heeft gezegd, want hun weergaven van het gesprek lopen uiteen – en het had lang geleden plaatsgevonden. Duidelijk was wél dat het verhaal zich meer en meer begon te ontwikkelen. Sheft vertelde het aan Paul Briand, die in 1960 een biografie van Earhart publiceerde. Dat boek werd afgesloten met een versie van het verhaal dat aan Akiyama wordt toegeschreven, namelijk dat het vliegtuig van Earhart op Saipan was neergestort en dat Earhart en Noonan waren afgevoerd naar een executieplaats met een vuurpeloton.
Een paar maanden na publicatie van het boek berichtte The San Mateo Times op de voorpagina: ‘San Mateaan zegt dat Japanners Amelia Earhart hebben geëxecuteerd.’ Akiyama, die in 1955 naar het Californische plaatsje was verhuisd, zei dat ze zoiets nooit had gezegd. Haar zoon Ed herinnert zich dat ze zich overweldigd voelde als er journalisten opbelden of bij haar thuis aanbelden, want de krant had haar adres gepubliceerd. Haar verwanten op Saipan vernamen dat haar naam in de VS in de krant stond en dachten dat er iets vreselijks met haar was gebeurd.
Het verhaal begon een eigen leven te leiden. Fred Goerner, een radioverslaggever van CBS, reisde meermalen naar Saipan en ontdekte andere mensen die eveneens beweerden dat ze een blanke vrouw hadden gezien. Maar hun verhalen kwamen niet overeen, vooral niet als het ging om de manier waarop Earhart en Noonan aan hun einde zouden zijn gekomen. Al het materiële bewijs – een ring, een koffertje, een dagboek – waren op een of andere manier verdwenen. Goerner opperde dat Earhart bezig was geweest aan een mislukte missie voor de Amerikaanse regering, die de zaak naderhand actief in de doofpot had gestopt. Anderen gingen nog een stapje verder en meenden dat Earhart in het geheim van het eiland was gehaald en naar New Jersey was overgebracht, waar ze sindsdien onder een nieuwe identiteit zou wonen.
Akiyama was niet geïnteresseerd in al deze geruchten. Zij wilde gewoon rechtvaardig behandeld worden. Ze bleef interviews geven over wat ze had gezien, maar ‘ze had altijd het gevoel dat men haar verhaal misbruikte,’ zegt haar zoon.
Opeenstapeling van fouten
Dat Elgen Long betrokken raakte bij het verhaal over Amelia Earhart was wel opzettelijk. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vloog Long als marconist in marinevliegtuigen en voerde hij veel patrouilles uit boven Howland Island. ‘Ik snapte nooit waarom Earhart en Noonan het niet konden vinden,’ zei hij.
Na de oorlog kwam Long in dienst bij de vrachtluchtvaartmaatschappij Flying Tiger, waar hij het schopte tot navigator en uiteindelijk piloot. Hij vloog vaak in het noordpoolgebied en kwam zo op het idee om via de polen rond de aarde te vliegen. Niemand had dat eerder alleen gedaan. Hij begon over Earhart te lezen om te ontdekken hoe ze aan geld kwam voor haar recordvluchten. Al snel kwam hij tot de conclusie dat hij en zijn vrouw Marie niet konden tippen aan het talent van George Palmer Putnam, de echtgenoot van Earhart, voor public relations of diens capaciteit om geld in te zamelen.
Toch wist Long zijn kunststukje in 1971 te volbrengen. Hij brak verschillende records en ging daarna gretig op zoek naar een nieuw project. Hij en Marie besloten uit te zoeken wat er met Earhart was gebeurd, met behulp van zijn kennis als marconist, navigator, piloot en avonturier.
Ze interviewden iedereen die betrokken was geweest bij de vlucht van Earhart, zoals de ontwerpers van de radiopeiler in het vliegtuig, de man die het vliegtuig voltankte in Nieuw-Guinea en de marconisten die hadden geprobeerd contact met haar te maken vanaf de Itasca. Ze spoorden alle documenten op die ze maar konden vinden, waaronder ook de radioverslagen van de Itasca en de navigatiekaarten van Noonan van het eerste deel van de vlucht.
Het duurde meer dan 25 jaar voordat het stel hun conclusie publiceerde: na een opeenstapeling van fouten was de brandstof van de Lockheed Electra 10E opgeraakt en stortte het vliegtuig neer in de oceaan ten noorden van Howland.
Volgens het echtpaar (Marie overleed in 2003) had bijna iedereen die bij de vlucht betrokken was fouten gemaakt of over verkeerde informatie beschikt. Noonan besefte niet dat zijn kaarten verjaard waren; Howland stond daarop zo'n tien kilometer westelijker aangegeven dan de werkelijke positie van het eiland. Hij ging er ook van uit dat zijn kompas geen afwijkingen vertoonde, terwijl dit er in werkelijkheid bijna vier graden naast zat.
De marconisten van de Itasca dachten dat Earhart en Noonan morse kenden (dat was niet zo) en dat ze hetzelfde uurschema aanhielden (dat deden ze niet), waardoor pogingen tot communicatie mislukten.
De radio aan boord van de Electra kon niet op de lage frequentie uitzenden die nodig was voor de peiler op het schip, terwijl de accu van de radiopeiler op Howland al leeg was voordat het vliegtuig ook maar in de buurt van het eiland kwam. Earhart had nauwelijks iets geleerd over het gebruik van haar eigen radiopeiler, waar ook nog eens misleidende frequentiebereiken op waren aangegeven.
Ook had de Electra minder brandstof aan boord dan verwacht, omdat het volume van de brandstof in de tropische hitte was uitgezet in de opslagtanks op Lae.
Geen van deze fouten was op zich onoverkomelijk, maar bij elkaar genomen waren ze rampzalig, aldus Long. Bovendien was vast te stellen welke gevolgen deze hadden gehad voor de koers van de Electra, waardoor ook kon worden bepaald waar naar het vliegtuigwrak moest worden gezocht. Maar de twee expedities van Nauticos, een bedrijf voor onderzoek in zee, op basis van de berekeningen van Long leverden niets op.
Toch blijven de theorieën over het lot van Amelia Earhart de ronde doen. In 2017 werd het verhaal van Akiyama weer opgerakeld in een documentaire van History Channel waarin een foto werd getoond waarop Earhart en Noonan te zien zouden zijn op Jaluit Atoll, dat hoort bij de Marshalleilanden. (Later bleek dat de opname waarschijnlijk twee jaar voor hun verdwijning was gepubliceerd .)
In 2019 vond onder leiding van Robert Ballard een expeditie plaats naar het eiland Nikumaroro, dat ruim zeshonderd kilometer ten zuiden van Howland ligt. Volgens leden van TIGHAR vonden zij daar sporen van een schipbreukeling. Ballard en zijn team van de E/V Nautilus zochten zorgvuldig op de zeebodem rond het koraalatol naar restanten van een vliegtuig, maar dit leverde niets op.
En in 2020 deed het team van Nauticos tests met radiosignalen waaruit volgens hen bleek dat Earhart Howland bijna kon zien liggen, waardoor ze beter weten waar ze de volgende keer moeten kijken.
De speurtocht is nog niet afgelopen.
Rachel Hartigan is bezig een boek te schrijven over Amelia Earhart en de mensen die naar haar op zoek zijn.
