Prachtige kunstwerken uit de Oudheid gevonden op door IS aangevallen opgraving

Een team van Iraakse en Amerikaanse archeologen dat opgravingen doet bij een oude paleispoort die door IS werd verwoest heeft prachtige kunstwerken ontdekt die zo’n 2.600 jaar geleden voor het laatst te zien waren.

Het vermoeden is dat de zeven bewerkte gipsen panelen oorspronkelijk afkomstig waren uit het Zuidwestelijke kasteel in Ninive, in de buurt van het huidige Mosul in het noorden van Irak. Ze zouden stammen uit de tijd van de Assyrische koning Sanherib, die regeerde van 705 tot 681 v.Chr. ‘Dit had niemand van ons verwacht,’ zegt teamlid Ali al-Jabouri, emeritus decaan van het College of Archaeology van de University of Mosul.

In het midden van de negentiende eeuw werden soortgelijke reliëfs opgegraven bij het paleis van Sanherib. Ze vormen inmiddels een hoogtepunt in de collectie van het British Museum. Op die werken staan de veldtochten afgebeeld die Sanherib ondernam tegen koning Hizkia van Juda in 701 v.Chr. Het feit dat de alom geprezen reliëfs van Sanherib in het British Museum wel te bezichtigen zijn, maar niet aan te raken, maakte het moment dat hij de recent ontdekte reliëfs voor het eerst onder zijn hand voelde nog intenser, vertelt Al-Jabouri.

Aan deze opgegraven stenen plaat, waar op een Assyrisch militair kamp staat afgebeeld, is te zien hoe het grootste deel van het reliëf, dat boven de grond uitstak, is weggehakt.

Op een detail op de rechterbenedenhoek van de plaat is een ‘vreemdeling’ te zien met een haarstijl en baard die kenmerkend zijn voor toenmalige inwoners van Iran. Assyrische figuren worden meestal afgebeeld met een krullende baard en krullend haar tot op hun schouders.

Op een op zijn kant ingegraven plaat staan Assyrische boogschutters afgebeeld. Het kegelvormige patroon op de achtergrond duidt erop dat ze in een heuvelachtige of bergachtige omgeving staan.

‘Als je zoiets ontdekt en ze echt met je hand kunt aanraken, dan maakt dat diepe indruk,’ zegt hij tijdens een telefoongesprek met National Geographic vanuit Mosul.

‘Revolutionaire’ kunstwerken

Sanherib was een van de beroemdste leiders van het Nieuw-Assyrische Rijk, dat op zijn hoogtepunt een gebied besloeg van het huidige Irak tot aan de Kaukasus en Egypte. Zijn veldtocht uit 701 v.Chr., die staat afgebeeld op de panelen in onder meer het Britse Museum, komt ook voor in Bijbelverhalen.

De heerschappij van de koning wordt gezien als een kantelpunt in de kunstgeschiedenis. Kunstenaars namen onder zijn bewind afscheid van knellende traditionele voorschriften en gingen op een heel nieuwe manier te werk. De Assyrische heerser gaf opdracht tot het maken van grote kunstwerken die alle muren besloegen en waarop zijn veldtochten worden weergegeven als een vervolgverhaal. Daarbij werd veel aandacht besteed aan details in het landschap en van de volken in zijn uitgestrekte rijk en daarbuiten.

Op een van de recent ontdekte panelen staat een inscriptie van Sanherib. Daarnaast worden Assyrische soldaten en militaire kampen afgebeeld, evenals krijgsgevangenen of afgevoerde tegenstanders.

Het opgravingsteam aan het werk bij de Mashki-poort in Ninive. Toen de archeologen met hun opgraving eenmaal onder het vloerniveau kwamen, bleken er op de daarboven effen stenen panelen rijk gedetailleerde taferelen zichtbaar.

Een plaat waarop Assyrische soldaten staan afgebeeld. De reliëfs lagen meer dan 2600 jaar onder de grond en overleefden niet alleen de plundering van Ninive in 612 v.Chr., maar ook de verwoestingen door IS in de 21e eeuw.

De oude kunstwerken zien er tot verwondering van de archeologen uit alsof ze recent werden gemaakt, terwijl ze toch zowel de plundering van Ninive door de Babyloniërs en de Meden in 612 v. Chr. als de verwoestingen door IS in de 21e eeuw hebben doorstaan.

‘Ze zijn van betere kwaliteit dan die in het British Museum,’ stelt hoogleraar archeologie Michael Dani van de University of Pennsylvania, tevens directeur van het Iraaks-Amerikaanse samenwerkingsverband. ‘Hierop is echt het hoogreliëf zichtbaar, de details van het beeldhouwwerk van Sanherib, wat in die tijd revolutionair was.’

Onwaarschijnlijke vondst

Het was nogal een verrassing dat deze bijzondere ontdekking werd gedaan op de plek waar onlangs nog verwoestingen plaatsvonden. De ruïnestad Ninive was een van de plekken in het noorden van Irak en Syrië die tussen 2014 en 2017 doelwit was van de geweldscampagne van IS. In zijn bloeitijd, rond 700 v.Chr., was deze hoofdstad van het Nieuw-Assyrische rijk de grootste stad ter wereld. Rond de citadel van Ninive, waarin paleizen staan die Sanherib en zijn kleinzoon Assurbanipal lieten bouwen, stond een circa tien kilometer lange muur met daarin achttien poorten.

De Mashki-poort, ook wel bekend als de ‘Gate of the Watering Places’, ligt aan de rivier de Tigris en werd in de jaren zeventig gerestaureerd, als monument voor de huidige inwoners van Mosul van hun oudheidkundige erfgoed. In april 2016 werd het bouwwerk door Islamitische Staat verwoest.

De Mashki-poort na de reconstructie in 1977. In 2016 werd het bouwwerk door Islamitische Staat met de grond gelijkgemaakt.

In het kader van het samenwerkingsproject tussen het Iraq Heritage Stabilization Program van de University of Pennsylvania en de Ninive-inspectie van de Iraakse Staatsraad voor Oudheden en Erfgoed, dat deels wordt gefinancierd door de ALIPH Foundation, begonnen in april dit jaar opgravingen bij de ruïnes van de Mashki-poort, ter voorbereiding van een geplande reconstructie. De onderzoekers stuitten al snel op een verzegelde deur die onaangeroerd leek te zijn tijdens de restauratie in jaren zeventig. Achter de deur bevond zich een hal waar 2.634 jaar lang niemand in was geweest. Dat was het moment dat de Mashki-poort en het hele paleizencomplex werd verwoest tijdens de plundering van Ninive aan het eind van de zevende eeuw v.Chr.

Bij het graven in de laag puin die daarbij was ontstaan, vonden de archeologen skeletresten van slachtoffers die tijdens de plundering waren gevallen. Maar toen ze nog dieper groeven bij een muur van uitgehakte stenen platen, stuitten ze op iets nog intrigerenders. Zeven panelen die op het eerste gezicht effen leken, bleken onder het vloerniveau versierd te zijn met beeldhouwwerk van heftige taferelen van sterke Assyrische soldaten en boogschutters en weelderige berglandschappen met gedetailleerde vegetatie.

Assyrische boogschutters staan afgebeeld in een bergachtig landschap.

Dankzij de details in de taferelen, zoals van het vee in een militair kamp, krijgen wetenschappers meer inzicht in de manier waarop Assyrische staatshoofden veldtochten organiseerden en uitvoerden in hun uitgestrekte rijk.

De onderzoekers vermoeden dat de panelen afkomstig zijn uit het paleis van Sanherib en als bouwmateriaal werden hergebruikt, mogelijk tijdens een renovatie van de Mashki-poort door Sin-shar-ishkun, de achterkleinzoon van de koning. De panelen van circa acht bij tien meter werden op hun kant langs de lemen muren van de poort gezet, waarbij reliëfs die boven het vloerniveau uitstaken werden weggehakt.

Assyrische kunst blijft ‘thuis’

Dit is de eerste belangwekkende vondst van reliëfs waarvan vaststaat dat ze uit het tijdperk van Sanherib stammen sinds Austen Henry Layard halverwege de negentiende eeuw het Zuidwestelijke Paleis opgroef. Het grootste deel van de voorwerpen die hij vond werden naar Europese musea verscheept. Dit zijn de eerste panelen die wel in Irak zullen blijven.

Wetenschappers moeten nog vaststellen welke specifieke gebeurtenissen of veldtochten staan afgebeeld op de onlangs ontdekte panelen en zetten de opgravingen voort. Brokstukken van gebeeldhouwde versieringen in de hal zullen archeologen aanvullende informatie verschaffen om de taferelen mee te reconstrueren. Bovendien leveren de panelen ook belangrijke informatie op over de manier waarop Assyriërs bouwmaterialen recycleden en elders een nieuwe bestemming gaven.

Deze ‘schets’, mogelijk van Assyrische koning in profiel, troffen de archeologen aan op een leeg stukje paneel dat boven de grond uitstak. Waarschijnlijk werd deze gemaakt door een wachter of passant die zich verveelde.

Hoogleraar Zainab Bahrani van de Columbia University, die kunst en archeologie van het Nabije Oosten als specialisme heeft, merkte al op dat een van de figuren op de panelen een baard en een opvallende, niet-Assyrische haarstijl heeft, zoals die in die tijd door inwoners van Iran werden gedragen. Daaruit zou blijken dat dit een voorstelling is van een van de latere veldtochten van Sanherib in het Zagrosgebergte.

‘Ik vond het zo bemoedigend dat we dit vonden, vooral omdat er zoveel verloren is gegaan door het geweld van IS,’ zegt Bahrani. Ze wijst daarbij ook op andere verbluffende vondsten die werden gedaan onder de tombe van Jona in Mosul, die in 2014 door IS werd verwoest. ‘Het bood enige troost dat deze dingen nooit echt verloren kunnen gaan, omdat ze altijd op de een of andere manier weer opduiken.’

‘Het land ligt vol voorwerpen uit de oudheid,’ voegt ze eraan toe. ‘Er zijn talloze historische plekken. Het is gewoon onmogelijk om al die geschiedenis te wissen.’

Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com