Dit artikel verscheen in National Geographic Traveler editie 4, 2020
Haar cv leest als het logboek van een ontdekkingsreiziger, van kamelentochten in Pakistan tot een kajak expeditie met Inuit door de Noordwestelijke Doorvaart, een route van de Atlantische naar de Grote Oceaan door de poolarchipel van Canada – en haar vele reizen naar beide poolgebieden. In 2007 maakt Notenboom haar eerste poolexpeditie: ze skiet 112 kilometer naar de noordpool voor een reportage in National Geographic Magazine. Wat ze daar aantreft, onthutst haar. ‘Het ijs was aan het smelten, vliegtuigjes konden niet landen en niemand kon weg.’ Een fikse eyeopener: ‘Ik had al eerder de impact van klimaatverandering ondervonden, maar dat het zo snel ging, had ik niet gedacht.’
Het is de aanleiding voor de volgende missie: in één jaar alle grote ijskappen en permafrostplekken bezoeken en daarover rapporteren om klimaatverandering onder de aandacht te brengen. Ze skiet over de bevroren Villuyirivier in Siberië en reist van daaruit door naar de noordpool. Ook legt ze negenhonderd kilometer af vanaf het Ronne-ijsplateau op Antarctica naar de zuidpool en steekt ze gedeeltelijk de Groenlandse ijskap over van zuid naar noord.
‘Aan het begin van onze Antarctica- expeditie was het een hele tijd vijf of zes graden boven nul, terwijl het in Nederland een paar graden vroor. Het is natuurlijk een momentopname, maar dat er iets aan de hand is, was heel duidelijk,’ vertelt Notenboom. ‘Ik ben constant bezig mensen bewust te maken van hoe dramatisch klimaat- verandering is door verbanden te leggen. Het smelten van het ijs en de bosbranden in Australië, of hitte golven in India: het hangt allemaal met elkaar samen. Je zou zeggen: dat weten we allang, maar steeds komen er weer nieuwe feiten op tafel en het is mijn taak deze te vertalen naar het grote publiek.’
Wat is haar fascinatie met de poolgebieden? Ze glimlacht. ‘Er is geen andere plek op de wereld waar je zó met jezelf wordt geconfronteerd. Dat is spannend, maar geeft ook vertrouwen dat je elke situatie aankunt. Het is echt jij tegen de elementen.’ Ze vertelt dat je op de Everest bijvoorbeeld altijd nog hulptroepen kunt inschakelen: iemand die zuurstof komt brengen of jou aan een touw naar boven hijst. ‘Dat heb je op de polen niet, daar moet je het allemaal uit jezelf halen. Dat geeft je wilskracht een enorme boost. Ik geniet daar ontzettend van. Het is zo’n absurde omgeving om te zijn. Er is simpelweg geen andere plek zoals op het ijs in de poolgebieden,’ verzucht ze. ‘De subtiele veranderingen in kleuren in de lucht, het feit dat je helemaal niks ruikt, dat er geen geluid is, dat je oren suizen van de stilte. Er is niks. Geen gebouwen, geen vervuiling, zelfs geen condenssporen van vliegtuigen. Het is prachtig.’
Drijven
Het noordpoolgebied is een stuk uitdagender dan Antarctica. ‘Je moet er op de loer zijn voor ijsberen, botsende ijsschotsen, kruiend en scheurend ijs. Het is geen ijskap zoals Antarctica, maar bevroren zeewater dat continu in beweging is door stromingen of door de wind.’ Dat kan voor of tegen je werken, legt Notenboom uit. ‘Heb je wind mee, dan heb je mazzel. Tijdens het skiën maak je dubbel zo veel kilometers, omdat het ijs meedrijft. En ’s nachts reis je al slapend in je tentje nog verder naar je doel. Maar als je pech hebt, dan staat de wind in de tegenovergestelde richting en kom je nauwelijks vooruit.’ Dat overkwam Notenboom tijdens haar expeditie in 2014, waarbij ze van de geografische noordpool naar de kust van Canada wilde skiën. Ruim veertig dagen was ze onderweg, met wind tegen. ‘Overdag probeer je kilometers te maken, maar die gaan ’s nachts weer verloren omdat je keihard terugdrijft. Mentaal is dat heel zwaar.’ Zo dreef ze op 175 kilometer van haar doel zo hard af naar het oosten, dat ze haar expeditie moest opgeven. Dat gebeurt niet op Antarctica. ‘Je zet je kompas op de zuidpool en je gaat. That’s it.'
'Eigenlijk is de zuidpool heel saai. Er gebeurt helemaal niks, er zijn nul impulsen van buiten af en elke dag is hetzelfde.’ Ze vertelt dat er tijdens zo’n expeditie dingen naar boven komen waar je al jaren niet meer aan hebt gedacht omdat je er nu de tijd voor hebt. ‘Heel luxe eigenlijk. Het is een groot meditatiepark.’ Vijftig dagen was ze onderweg om de geografische zuidpool te bereiken. Dat noemt ze ook direct het hoogtepunt. ‘Op de noordpool weet je nooit of je er echt op staat. Elke meter die je drijft, is hij weer ergens anders. De zuidpool loopt niet van je weg.’
Kilometers maken
Ze schetst hoe een gemiddelde dag er op zo’n expeditie uitziet. ‘Om 6.00 uur gaat de wekker. Buiten is het -25 tot -30 °C. Je kleedt je aan en steekt een gasstelletje aan. Taak één is ontbijt maken en heel veel water koken om de dag mee door te komen, voor jezelf en je expeditieleden. Dat kost zeker anderhalf uur. Daarna pakken we het volledige tentenkamp in de sleden die we zelf voortslepen. Vervolgens start de tocht. Anderhalf uur lopen met je slee, stoppen, iets eten en drinken, anderhalf uur lopen, iets eten en drinken. En dat dan acht uur per dag. Het enige waar het om gaat bij poolexpedities is kilometers maken.’
Over de extreme kou kan ze kort zijn. ‘Natuurlijk worden je vingers koud, maar kou is grotendeels gewenning.’ Het grootste risico tijdens een poolexpeditie is dat delen van je lijf, zoals je tenen of vingers, bevriezen. Toen haar gezichtsmasker niet goed aansloot, bevroor haar bovenlip door het ademvocht. Een plastisch chirurg heeft het bevroren deel van haar lip moeten wegsnijden. Daar is, twee jaar later, weinig van te zien. ‘Ik heb geluk gehad,’ zegt ze, waarna ze haar rechterwijsvinger omhoogsteekt. Deze is gevoelloos geraakt tijdens het filmen in Siberië bij -50 °C, waardoor het bloed wegliep uit mijn vingers. Dat gevoel zal ook nooit meer terugkomen. Dat is best een grote prijs.’
Gestrande expedities
Het moeilijkste vindt ze als dingen onverhoopt mislukken, zoals bij haar eerder genoemde noordpoolexpeditie in 2014. ‘We waren zo dichtbij en hadden er zo hard voor gewerkt.’ Een reddingsactie kon voorkomen dat ze in de gevaarlijke Atlantische Oceaan terecht zouden zijn gekomen, iets wat haar waarschijnlijk fataal zou zijn geworden. Na Notenboom zijn er nog vier of vijf pogingen gedaan, maar al die expedities zijn razendsnel gestrand.
Of iemand het ooit nog gaat redden om van de noordpool naar Canada te skiën? Notenboom denkt van niet. ‘Logistiek wordt het te lastig en het wordt te duur. Helikopterpiloten durven niet meer te landen op het ijs, verzekeringen zijn niet meer te betalen.’ Is dat een direct gevolg van klimaatverandering? ‘Zeker weten. Onlangs zijn er weer twee heel ervaren poolreizigers geëvacueerd. Midden in de winter. Het ijs was nergens meer dikker dan tien centimeter.’ Ze pauzeert even. ‘Elk jaar wordt het ijs dunner en duurt het langer voordat het is gevormd. Het oceaanwater is warmer, de luchttemperatuur is te hoog. Het gaat hard achteruit.’
Bedreiging
Notenboom maakt zich het meest zorgen over de impact van klimaatverandering in arme gebieden, waar mensen dagelijks de gevolgen ervan ondervinden. ‘Zij krijgen de rekening gepresenteerd, terwijl ze zelf vaak amper een voetafdruk hebben,’ zegt ze. ‘Denk aan de Berberse Toearegstammen in de Sahara en Sahel, de Fulaniherders in Mali of de Rabari- kamelendrijvers in Pakistan die genoodzaakt zijn om zich te verplaatsen en dan in het gebied van hun buren terechtkomen, waardoor er ruzie ontstaat. Of mensen die sterven van de honger door een uitblijvende regentijd. De droogte in landen als Eritrea, Soedan en Ethiopië is gewoon schrikbarend. We proberen er een pleister op te plakken met wat hulp van de Verenigde Naties, maar de oorzaak, de opwarming van de aarde door CO2-uitstoot, wordt niet aangepakt. Dat vind ik verschrikkelijk om te zien.’
Ze maakt zich zorgen dat we dit niet op tijd voor deze mensen kunnen herstellen. ‘De machine van het opwarmen van de planeet is in werking gesteld en die is niet te stoppen.’ ‘Eigenlijk zou klimaatverandering net zoals COVID-19 aan het infuus moeten. Als onze portemonnee of gezondheid worden aangetast, komen we massaal in actie en kunnen mondiale over heden strenge maatregelen opleggen waaraan we ons braaf houden. Waarom kunnen we dit niet met regulering voor klimaatverandering? Omdat CO2 geen geurtje of kleurtje heeft en we er niet massaal ziek van worden. Nu is het vooral een positieve bijvangst dat we minder CO2 uitstoten door thuis te blijven, maar klimaatverandering is op den duur een veel grotere bedreiging dan COVID-19 en zal meer slacht offers eisen.’
CO2-budget
‘We spreken nu al over het nieuwe normaal: de anderhalvemetereconomie. Zoom-vergaderingen in plaats van reizen, minder consumeren, virtuele concerten et cetera. Dan is het ook denkbaar dat we een CO2-budget krijgen, waarbij je bijvoorbeeld nog maar één keer per jaar mag vliegen. Eén vlucht naar Australië maakt dat alles wat je de rest van het jaar doet, zoals geen vlees eten of je verwarming lager zetten, in het niets valt,’ stelt ze. Wat ze zelf doet om klimaatverandering tegen te gaan? ‘Dat vliegtuig dat zit me echt dwars,’ geeft ze toe. ‘Ik woon op twee continenten.’ Het vliegen ertussen probeert ze te beperken. ‘Ik vlieg twee keer peer jaar naar Canada. Dat is zo ongeveer het ergste wat ik doe. Hier in Europa probeer ik alles met het openbaar vervoer of op de fiets te doen, maar ook dat is soms niet te doen.’
Daarnaast probeert ze bewustwording over klimaatverandering te creëren, met haar boeken, lezingen en documentaires. In 2017 en 2018 nam Notenboom honderd CEO’s, de top van het Nederlandse bedrijfsleven, mee naar Spitsbergen om hun met eigen ogen te laten zien wat daar aan de hand is. De problemen met klimaatverandering zijn daar enorm, vertelt ze. ‘Het sneeuwt er niet meer, maar regent, en het zeewater is veel te warm, waardoor er zich geen ijs kan vormen en het zeeleven in de problemen raakt.’ De laatste reis was met CEO’s uit de financiële sector, die naar aanleiding daarvan de ‘Spitsbergen ambitie’ hebben opgesteld, waarbij hun CO2-uitstoot en die van investeringen wordt gerapporteerd. Dit is geïmplementeerd in het klimaatakkoord. ‘Een mooi voorbeeld van hoe goed zoiets kan werken,’ aldus Notenboom.
Haar volgende reizen en projecten? 'Ik wil samen met twee Amerikaanse vrouwen over de ijskap van Groenland snowkiten om aandacht te vragen voor de toekomst van het gebied. Dat is nog nooit gedaan door vrouwen, dus het zou wel leuk zijn als dat lukt,’ glimlacht ze. ‘En verder steek ik al mijn tijd in mijn documentaire SkyGods, die dit najaar uitkomt. We lichten de luchtvaartindustrie door en kijken waar oplossingen zitten. Zijn het duurzame brandstoffen, elektrisch vliegen, andere vliegtuigen bouwen? Wat kunnen we zelf doen als passagier? Ook hoe COVID de luchtvaartindustrie op z’n kop zette, komt aan bod. In één uur tijd weet je precies hoe we ervoor staan.’
Bernice Notenboom is avonturier, filmmaker en journalist. Voor de tv- serie Klimaatjagers (2012) reisde ze naar bestemmingen die door klimaatverandering worden beïnvloed worden. Met haar film Sea Blind (2015) bracht ze de vervuilde scheepvaart onder de aandacht. Ze bracht twee boeken uit: Tegenpolen (2011) en Arctica (2018). In haar nieuwste documentaire SkyGods (najaar 2020) neemt ze de luchtvaartindustrie onder de loep. Notenboom woont afwisselend in Nederland en Canada.
