Als de wereld niet middenin een pandemie had gezeten, hadden mensen eerder deze maand overal op aarde deelgenomen aan een van de meest wijdverbreide rituelen die de wereld kent. Om een nieuwe omloopbaan van onze planeet rond de zon te vieren, wordt met vuurwerk, omhelzingen, kussen en goede voornemens afscheid genomen van het Oudejaar. Op veel plekken worden daarbij nog andere rituelen opgevoerd die uniek zijn voor een specifieke cultuur, zoals het koken van zwartoogbonen en groene groenten in het zuidoosten van de VS, het eten van één druif per klokslag om twaalf uur middernacht in Spanje of het verbranden van beelden die het oude jaar vertegenwoordigen in Midden- en Zuid-Amerika.

Alle culturen hebben zo hun eigen rituelen, die doorgaans op gezette tijden worden herhaald, een grote symbolische waarde hebben en mensen het gevoel geven een hoger doel te hebben. Maar in het algemeen is het moeilijk uit te leggen welke functie deze riten oorspronkelijk hebben gehad. Ze kunnen een gevoel van gemeenschapszin en gezamenlijke geloofsovertuiging kweken, maar de verwarrende veelheid ervan kan mensen ook afstoten en van elkaar vervreemden, vooral als gewaardeerde rituelen van de ene cultuur in de ogen van de andere cultuur bizar zijn.

De meeste wetenschappers die rituelen bestuderen, beschouwen hun schimmige herkomst als een van de bepalende kenmerken ervan. Maar de laatste jaren denken steeds meer onderzoekers dat rituelen hun uitgesproken sociale en uitgewerkte vorm pas veel later aannamen en dat ze daarvóór veeleer bezweringen van gevaar en rampspoed waren.

De ritualisering van deze bezweringen kan culturen hebben geholpen om gedragingen in stand te houden waarvan men hoopte dat ze rampspoed zouden afweren, zelfs nadat de oorspronkelijke reden voor dat gedrag inmiddels was vergeten. Tot die conclusie komen de auteurs van een serie wetenschappelijke artikelen in een speciaal nummer van het tijdschrift Philosophical Transactions of the Royal Society B.

Zo kunnen geritualiseerde manieren om voedsel te bereiden zijn ontstaan uit maatregelen om ziekten te voorkomen. Nadat ze eenmaal algemeen werden toegepast, boden veel rituelen ook soelaas in barre tijden, door mensen samen te brengen en het gevoel van gemeenschapszin te versterken.

Te midden van de coronavirus-pandemie ontwikkelen mensen opnieuw gedragingen om op deze dreiging te reageren, hoewel het nog te vroeg is om te zeggen of enkele van deze routines zich tot echte rituelen zullen ontwikkelen. Dat zou per definitie alleen het geval zijn als de sociale betekenis van dat gedrag belangrijker wordt dan de praktische functie van het voorkomen van ziekte of rampspoed, zegt psycholoog Mark Nielsen van de University of Queensland in Brisbane, Australië. In dat opzicht onderscheiden rituelen zich van andere culturele praktijken, zoals koken.

“Als je voor het eerst een bepaald gerecht leert bereiden, doe je dat waarschijnlijk met behulp van een recept, maar als je het een paar keer hebt gemaakt, zou je het op je eigen manier kunnen klaarmaken,” zegt hij. Die vorm van personalisatie geldt doorgaans niet voor rituele praktijken, die telkens zeer nauwgezet worden herhaald totdat ze uiteindelijk “hun puur functionele waarde verliezen en uitsluitend om hun sociale waarde worden uitgevoerd.”

De troost van routine

In regio’s waar natuurrampen, ziekten en de dreiging van geweld bekende verschijnselen zijn, zijn samenlevingen vaak veel strikter in het handhaven van sociale normen en bestaat er veel minder tolerantie jegens afwijkend gedrag, zegt Michele Gelfand, psychologe aan de University of Maryland. Ook zijn dat soort samenlevingen vaak religieuzer, waarbij grote waarde wordt toegekend aan geritualiseerd gedrag.

Zo blijkt uit Gelfands onderzoek dat de houding van mensen jegens sociale conformiteit verandert als ze worden blootgesteld aan dreigingen of zelfs maar het idee van gevaar. Toen in 2011 de film Contagion werd uitgebracht, waarin het fictieve verhaal van een dodelijke pandemie wordt verteld, deden Gelfand en haar collega’s een vragenlijst rondgaan onder bioscoopbezoekers. Uit de antwoorden bleek dat mensen die de film pas hadden gezien, zich vijandiger opstelden tegenover afwijkend gedrag.

Als we allemaal dezelfde bewegingen maken of op voorspelbare wijze dezelfde handelingen herhalen, zoals dat vaak bij rituelen is vereist, kan dat een vertrouwenwekkend gevoel van saamhorigheid creëren. En in het licht van gevaar kan samenwerking binnen de groep het verschil tussen leven en dood uitmaken.

“De cultuur van het leger is daarvan een zeer goed voorbeeld,” zegt Gelfand. Overal ter wereld worden militairen met behulp van zorgvuldig op elkaar afgestemde groepsbewegingen voorbereid om op momenten van gevaar als een eenheid te reageren.

Rituelen kunnen mensen ook helpen bij het overwinnen van andersoortige angsten en zorgen. Martin Lang van de Masaryk-Universiteit in het Tsjechische Brno meent dat rituelen vooral zo geruststellend zijn door hun voorspelbaarheid. Zijn onderzoeksteam ontdekte dat vrouwen op het eiland Mauritius minder zenuwachtig waren over het toespraakje dat ze in het openbaar moesten geven als ze een repetitief ritueel in een hindoetempel hadden uitgevoerd.

De menselijkheid van rituelen

Gedragingen die op het eerste gezicht op rituelen lijken, zijn ook bij andere primaten dan de mens waargenomen, zegt primatoloog Carel van Schaik van de Universität Zürich, die onderzoek doet naar de evolutie van cultuur bij orang-oetans. Zoals alle dieren worden ook primaten geboren met instincten die hen helpen om gevaren en ziekten te vermijden, maar ze kunnen ook gedragingen aanleren waarmee ze risico’s kunnen vermijden, bijvoorbeeld na een negatieve ervaring of door het afkijken van het gedrag van groepsgenoten.

Maar onderzoekers hebben geen bewijzen gevonden voor de ontwikkeling van echte rituelen bij niet-menselijke primaten, zegt Van Schaik. “Echte rituelen zijn uitsluitend voortgekomen uit onze culturele geest, die zich heeft ontwikkeld binnen de unieke omgeving die wij voor onszelf hebben gecreëerd.”

Van Schaik denkt dat veel sociale rituelen hun oorsprong vinden in tijden waarin de mens in steeds grotere groepen begon samen te leven, vooral nadat grotere populaties op één plek mogelijk werden dankzij de agrarische revolutie in de prehistorie. “Door die belangrijke keuze werd de mens blootgesteld aan alle mogelijke vormen van geweld, rampspoed en ziekte,” zegt hij, “van conflicten binnen groepen en oorlogen tussen groepen tot besmettelijke ziekten die zich voortaan razendsnel door hele nederzettingen konden verspreiden.”

Om dat soort rampen te voorkomen deed de mens een beroep op zijn zeer fantasierijke geest. “Omdat we in een dusdanig sociale context leefden, denk ik dat we elke vorm van tegenslag interpreteerden als iets wat ons door iemand (een boze geest, een demon of een god) was aangedaan, mogelijk omdat we deze entiteit hadden ontstemd. En dus probeerden we manieren te vinden waarmee we dat soort rampspoed konden voorkomen.”

Zo hebben veel religieuze rituelen te maken met hygiëne, seksualiteit of de wijze waarop we voedsel kunnen bereiden zonder er ziek van te worden. Andere rituelen gaan in op eigendoms- en familieverhoudingen, die vaak aan de wortel van conflicten lagen. Niet alle rituelen waren even effectief in het voorkomen van rampspoed, omdat mensen niet eens de oorzaak wisten van het kwaad dat ze wilden bezweren. “Maar sommige rituelen werkten wél,” zegt Van Schaik.

Naast hun rol bij het bezweren van risico’s ontwikkelden sommige rituelen zich waarschijnlijk ook verder vanwege hun aanhoudende associatie met het voorkomen van gevaren. Cognitief wetenschapper Cristine Legare van de University of Texas in Austin legde op het platteland van de Indiase deelstaat Bihar, waar de moeder- en zuigelingensterfte zeer hoog zijn, 269 rituelen vast die verband houden met zwangerschap en geboorte. “De meeste van die rituelen zijn pogingen om negatieve gebeurtenissen op dat gebied te voorkomen,” zegt zij.

Een aanzienlijk deel van deze ‘perinatale’ rituelen, zoals het zeer voedzame eten dat tijdens het hindoefeest Chhathi op de zesde dag na de geboorte aan kersverse moeders wordt gegeven, sluit perfect aan op aanbevelingen van de moderne geneeskunde, zegt Legare. “Andere rituelen zijn veeleer neutraal,” zegt zij, “want praktijken als het baden van de zuigeling direct na de geboorte of het geven van flesvoeding totdat een priester of imam het kind heeft gezegend en de borstvoeding kan beginnen, zijn riskant vanwege het gebrek aan schoon water.”

Daaruit blijkt volgens Legare ook hoe hardnekkig sommige contraproductieve rituelen kunnen zijn als ze eenmaal een sociale betekenis hebben gekregen. Legare bestudeert deze rituelen om in cultureel uitdagende omgevingen toch gezonde praktijken te bevorderen. “Het is belangrijk om te beseffen dat voor de meeste mensen de werking van de moderne geneeskunde even schimmig is als de werking van deze rituelen.”

En terwijl traditionele rituelen eeuwenlang van generatie op generatie zijn overgedragen, is de moderne geneeskunde nog relatief nieuw. “Als een dokter jou vertelt dat hij of zij helaas niets meer voor jou kan doen, is dat misschien wel waar, maar het is ook zeer ontmoedigend,” zegt Legare. “Dus gaan veel mensen in de wereld op zoek naar andere opties.”

De evolutie van rituelen

In deze tijd van een pandemie zijn praktische medische aanbevelingen, zoals het regelmatig wassen van de handen, een beetje tot rituelen uitgeroeid. Zorgexperts laten ons precies zien hoe en hoelang we moeten boenen, waarmee ze ons het geruststellende gevoel geven dat we onze handen na twintig seconden waarschijnlijk voldoende hebben gereinigd.

Ook andere sociale praktijken, zoals het elkaar begroeten met de punt van de ellenboog en ‘luchtomhelzingen’, raken steeds meer ingeburgerd. En het dragen van mondkapjes is niet alleen een goede manier om het risico op besmetting te verlagen, maar ook een teken van loyaliteit jegens een bepaalde sociale groep. Het is onduidelijk of deze gewoonten uiteindelijk telkens weer herhaald zullen worden en zo een punt zullen bereiken waarop we niet meer weten waar ze ook alweer voor bedoeld waren – en daardoor echte rituelen worden. Maar onze pogingen om te begrijpen waarom we door deze pandemie zijn getroffen, van religieuze verklaringen tot de nadruk op het feit dat de mens zichzelf heeft blootgesteld aan ziekten door het milieu te beschadigen, weerspiegelen in zekere zin de zoektocht van onze voorouders, die wilden weten wat ze hadden gedaan om bepaalde rampen te ‘verdienen’.

Volgens Gelfand heeft de menselijke speurtocht naar diepere inzichten ook geleid tot wetenschappelijk onderzoek, waardoor we in een betere positie verkeren om toekomstige catastrofes te voorkomen. “Als mensen in de hele wereld er hun zinnen op zetten,” zegt Gelfand, “zouden we hier zelfs iets van kunnen leren.”

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com