Sneeuwhazen met een jas in de verkeerde kleur

De Schotse Hooglanden zijn een lust voor het oog. Dit is het domein van de sneeuwhaas, een klein zoogdier dat ook op de toendra’s en in het hooggebergte en de poolstreken van Eurazië is te vinden. Zo’n 99 procent van de sneeuwhazen in het Verenigd Koninkrijk leeft in Schotland, waarvan de meeste in de Grampian Mountains, een ruige bergketen in het noordoosten van het land.

De sneeuwhaas is de enige inheemse haasachtige in het Verenigd Koninkrijk. De dieren hebben meerdere trucs om de barre Schotse omstandigheden te overleven. Zo gaan ze elk najaar, wanneer de temperatuur daalt, in de rui. Eerst kleuren de poten wit, daarna stukje bij beetje de romp. Uiteindelijk maakt hun zachte, bruine zomervacht plaats voor een dikke, beter isolerende winterpels in stralend wit of duifgrijs.

Sneeuwhazen zijn zo geëvolueerd dat ze het hele jaar door naadloos opgaan in hun omgeving. Maar nu de aarde opwarmt, lijkt daar verandering in te komen.

Tekst gaat verder onder de afbeelding.

Als onderdeel van een levendig paringsritueel wijst een vrouwtje (onder) een mannetje resoluut af. Hazenwijfjes stellen het doorzettingsvermogen van mannetjes op de proef door ze weg te ‘boksen’. Na een lange achtervolging over de heide kwam dit stelletje toch nog tot paren.

Een jas in de verkeerde kleur

Sneeuwhazen behoren tot de slechts 21 soorten vogels en zoogdieren die meekleuren met de seizoenen. Bijna allemaal leven ze in besneeuwde gebieden, zegt Marketa Zimova, biologiedocent aan de Amerikaanse Appalachian State University. In Schotland veranderen naast de sneeuwhaas alleen de hermelijn, een kleine jager, en het alpensneeuwhoen tweemaal per jaar van kleur.

De dikke, camouflerende wintervacht houdt de sneeuwhazen warm én uit het zicht van roofdieren als vossen, hermelijnen en steenarenden. Maar in de huidige, snel veranderende weersomstandigheden is een witte vacht zowel een vloek als een zegen. In de Schotse heuvels schommelen de temperaturen vaak van dag tot dag. Op zachte dagen, met slechts een paar flarden sneeuw in het natte, zwarte veenland, steken de hazen fel af tegen de donkere heide.

Tekst gaat verder onder de afbeelding.

In de Monadhliath Mountains rolt een haas over de grond, waarschijnlijk om zich te ontdoen van opgewaaide, bevroren sneeuw op zijn vacht.

Dit gevaar is niet nieuw, maar uit recent onderzoek onder leiding van Zimova blijkt dat de ruitijd van de Schotse sneeuwhaas door klimaatverandering niet meer gelijkloopt aan de seizoenen. Het aantal dagen dat het land met een laagje sneeuw is bedekt, neemt snel af: tussen 2010 en 2020 viel de eerste laag herfstsneeuw gemiddeld vier dagen later dan in de jaren zestig. Een gemiddelde temperatuurstijging van ruim 0,1 graad per decennium leidde tot langere perioden zonder sneeuwdek. Al met al lopen de hazen nu 35 dagen per jaar uit de pas met het landschap dat ze omgeeft.

De precieze gevolgen zijn nog onbekend, zegt populatiebioloog Scott Newey. Hij bestudeert sneeuwhazen voor de Schotse tak van de Game & Wildlife Conservation Trust. Maar zoals zo veel wilde dieren op onze opwarmende planeet zal ook de Schotse sneeuwhaas zich moeten aanpassen om te overleven. Er is nog geen bewijs gevonden dat hij dat ook doet.

In het vizier

Toch lijkt de verhoogde kans om ten prooi te vallen aan een vos, roofvogel of hermelijn niet het grootste gevaar voor de sneeuwhaas. Dat is, of was in elk geval tot kortgeleden, de mens.

Tekst gaat verder onder de afbeelding.

In een hooggelegen veld wachten drie sneeuwhazen tot de storm afzwakt. Hazen zijn altijd op zoek naar beschutte plekken, zoals deze heuvelrug die ze beschermt tegen de wind. Ook rusten ze in struikjes en kleine uithollingen in de grond.

Gedurende tientallen jaren waren grote lappen grond in de bergen voor landeigenaren het decor van de jacht op het Schotse sneeuwhoen. Gecontroleerde branden veranderden de heuvels in een contrastrijk mozaïek: zwartgeblakerde, verschroeide velden staken scherp af tegen lapjes nieuw ontluikende natuur en dichte begroeiing. In deze combinatie van ecosystemen leek niet alleen het vederwild te gedijen, maar ook de sneeuwhaas.

Ook wordt er veel op de sneeuwhazen gejaagd. In 2018 laaidde het altijd al controversiële debat over het afschieten van de dieren opnieuw op toen Adam Watson, onafhankelijk ecoloog en bergbeklimmer, stelde dat het aantal sneeuwhazen in het heuvelachtige noordoosten van het land, waar op het Schotse sneeuwhoen wordt gejaagd, was gedaald tot minder dan één procent van de populaties van midden jaren vijftig. Op dit moment zijn er zo’n 135.000 sneeuwhazen in Schotland, maar onderzoekers blijven erop hameren dat dit slechts een grove schatting is: het werkelijke aantal zal ergens tussen de 81.000 en 526.000 liggen.

Tekst gaat verder onder de afbeelding.

Op deze foto is de opbouw naar een zeldzaam teder moment vastgelegd: twee sneeuwhazen die elkaar met de neus het hof maken. De vrouwtjes zijn vaak zwaarder dan de mannetjes. Grotere vrouwtjes krijgen doorgaans meer jongen; ze werpen meerdere keren per jaar.

Jachtverbod

Uit angst dat het aantal hazen nog verder afneemt, stelde het Schotse parlement in maart 2021 een vergunningsplicht in voor de jacht op het dier. De gevolgen van deze maatregel zijn nog niet bekend. Daar is het nog te vroeg voor, zegt Newey, die al twintig jaar op zoek is naar de beste manier om de ondoorgrondelijke dieren te monitoren.

Het is geen wonder dat het lastig is om de populaties te volgen. Ook als wandelaar zie je de hazen, schuilend tussen de heide, gemakkelijk over het hoofd. Een aantal zomers geleden had ik geluk toen er vlak voor mijn ogen een sierlijke haas uit het struikgewas sprong. Even bleef hij rechtop zitten, om er vervolgens met lange, weloverwogen sprongen vandoor te gaan: een geelbruin silhouet tegen een geelbruine achtergrond. Na een korte pauze verdween hij weer onzichtbaar in het kreupelhout. Alsof hij er nooit was geweest.

In hun witte vacht steken de hermelijn, het roofdiertje op de voorgrond, en zijn prooi sterk af tegen het donkere heidelandschap. In dit geval had de sneeuwhaas geluk: de hermelijn had niet door dat zijn prooi zo dichtbij was.