Deze fotograaf legt de overblijfselen van het Sovjetverleden in Oost-Europa vast

Het is een warme junidag in 2018 wanneer mijn Letse vriendin Anna en ik wegrijden in onze volgeladen tweedehands camper die we een paar weken eerder hebben gekocht. Zonder al te veel voorbereiding vertrekken we om vijf maanden door Oost-Europa te reizen. Verhalen van familie en buren over berovingen, ongelukken en ander ongemak maken het begin van ons avontuur ietwat onzeker. Zeker omdat we kort na de aanschaf van de camper een groot defect in de motor ontdekten, plus een lekkend dak. Gelukkig wordt hij op tijd gerepareerd en kunnen we volgens plan vertrekken.

Zin in avontuur

Kiem voor deze reis werd jaren eerder gelegd, toen ik Anna in Letland ontmoette. Het was de derde keer dat ik de Baltische staten bezocht. Hoe meer ik leerde over het gebied, hoe nieuwsgieriger ik werd. Het is immers nog maar dertig jaar geleden dat de Sovjet-Unie uiteenviel. Sinds die tijd is er veel veranderd.

De Transfăgărășan gaat dwars door de Făgăraș, het hoogste gebergte van Roemenië. 24 haarspeldbochten brengen je naar een hoogte van boven de tweeduizend meter. De uitzichten zijn spectaculair. In 2010 werd de weg door het Britse ­televisieprogramma Top Gear uitgeroepen tot mooiste weg van de wereld.

Na jaren van Russische overheersing kregen de voormalige satellietstaten hun onafhankelijkheid terug. Welke gevolgen heeft dat gehad op de bevolking? Hoe hebben de mensen hun eigen identiteit weer verworven? En hoe wordt er aangekeken tegen de Europese eenwording, die hun leven ook weer sterk heeft beïnvloed?

De Baai van Kotor in Montenegro is zonder twijfel een van de mooiste plekken die we bezochten.

Het laatste ­zonlicht kleurt het Orjengebergte,­ Montenegro.

Verleid door dit soort vragen, en nieuwsgierig naar de overblijfselen van het Sovjetverleden, wilde ik langs de voormalige grenzen van de Sovjet-Unie en Joegoslavië reizen.

De reis gaat oostwaarts

We starten in Duitsland en rijden langs de voormalige grens tussen Oost- en West-Duitsland naar de Oostzee, om de kust te volgen tot aan de Russische grens in Estland. Vandaar gaan we zuidwaarts door Wit-Rusland, Oekraïne, Moldavië, Roemenië en Bulgarije naar het zuidoostelijkste puntje van Europa dat grenst een Turkije. Via de Balkan rijden we terug.

In het centrum van Skopje, de hoofdstad van het­ huidige Noord-Macedonië, pronkt een standbeeld van Alexander de Grote. Zowel ­Griekenland als Macedonië beschouwt Alexander als nationale held. Ook het internationale vliegveld in Skopje is naar Alexander de Grote vernoemd.

In de vijf maanden die volgen, overnachten we op mooie en bijzondere plekken. In een smalle kloof in de Roemeense Karpaten echoot bij het vallen van de avond de bronst van de edelherten tegen de steile wanden heen en weer. Als het echt donker is en het stil wordt, ontmoeten we een Roemeense familie met wie we een kampvuur maken en tot diep in de nacht eten en drinken.

Eind 19de eeuw ­werden tientallen kleine houten watermolens gebouwd boven talloze watervalletjes in het stroom­gebied van de Jajce-rivier in Bosnië en Herzegovina.

De meeste Europese bruine beren komen voor in de Roemeense Karpaten. Wij hadden het geluk er een te spotten langs de weg naar het Sfânta Ana-meer.

In de Transnistrische hoofdstad Tiraspol parkeren we in het centrum op een verlaten pleintje. In het holst van de nacht schrikken we wakker van het geschraap van metaal en het geklop van hamers. We blijken precies in het midden van een markt te staan die om ons heen wordt opgebouwd. Er is nog net genoeg ruimte om met slaperige ogen de camper van het terrein af te rijden.

Verhalen van mensen

De meest beladen plek is zonder twijfel de voormalige compound van het Nederlandse leger in het Bosnische Srebrenica, tegenover de begraafplaats waar duizenden moslimmannen zijn begraven die tijdens de Bosnische oorlog werden vermoord.

Kinderen krijgen les in verkeersregels in het gemeenschapshuis van Dubasari, Transnistrië. Even later betreedt een politieman het podium om te doceren. Het naleven van de regels is erg belangrijk in het land. Verkeerspolitie is op elke straathoek aanwezig, opvallend veel meer dan in elk ander land waar we doorheen hebben gereisd.

In het winkeltje waar bloemen en boeken over de oorlog worden verkocht, ontmoeten we Fazila. Ze vertelt over haar man en twintigjarige zoon, die ook op de begraafplaats liggen. Ik durf nauwelijks te vertellen dat ik uit Nederland kom.

Leestip: Het brutalisme voorbij: de bijzondere architectuur in de voormalige Sovjet-Unie

Sinds de oorlog doet ze alles voor haar dochter en kleinkind. Ze heeft nooit meer vakantie genomen en werkt zo veel mogelijk in het winkeltje of in haar tuin, zodat ze niet aan het gemis hoeft te denken.

Het herdenken van de Tweede ­Wereldoorlog (Grote Patriottische­ Oorlog genoemd in de voormalige Sovjetstaten) is nog steeds erg belangrijk. Monumenten, vaak in de vorm van oude tanks, zijn op veel plekken te vinden. Zoals hier tegenover een orthodoxe kerk in Tiraspol, de hoofdstad van Transnistrië, een niet-erkende staat binnen Moldavië.

Talloze wachttorens markeerden de grens tussen Oost- en West-Duitsland. Tegenwoordig zijn er nog enkele over en torenen vooral de typische Hochsitze (jagerskansels) boven het graan uit.

Een even indrukwekkend verhaal horen we van Olga in een dorpje in Letland. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog werd haar vader gefusilleerd door de Sovjets omdat hij een hoge functie in het Letse leger bekleedde.

Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!

Toen de oorlog ten einde was en Letland door de Russen was bezet, werd haar moeder door KGB-agenten in hun huis gearresteerd en in de gevangenis gegooid. Ze was als vermoedelijke staatsvijand aangegeven door bekenden van haar familie.

Letland. Olga was elf jaar oud toen vijf KGB-agenten haar moeder, die door kennissen was verraden, meenamen naar de gevangenis.

Als elfjarig meisje werd Olga vervolgens in huis genomen door de verraders van haar moeder. Haar achternaam kwam op een zwarte lijst, waardoor ze niet kon afstuderen en moeilijk aan werk kon komen. Toch is het haar gelukt om als ingenieur bij een bedrijf aan de slag te geraken waar ze, ondanks het verleden, beste vrienden werd met een aantal Russische collega’s.

Antwoord op mijn vragen

Terugkijkend op de vele mensen met hun aangrijpende en ontroerende verhalen, besef ik dat er geen eenduidig antwoord te geven is op de vraag wat goed en fout is.

De Tweede Wereldoorlog begon in Gdańsk, toen Duitse soldaten Poolse douanemedewerkers aanvielen in de haven. De stad was in die tijd een vrijstaat: na de Eerste Wereldoorlog werd Gdańsk aan Polen gegeven, maar de inwoners wilden Duits blijven.

Voor een land is het niet altijd even makkelijk om met het verleden om te gaan. Dat geldt zeker na een lange periode van bezetting; wat wordt er verteld in de geschiedenisboeken, welke sporen moeten bewaard blijven? Jaren na de Letse onafhankelijkheid werd deze radiotelescoop ontdekt in de bossen van Irben. Eigenlijk waren het er drie, van verschillende grootte, gebouwd door de Russen om Europa en Amerika te bespioneren. De Letse regering wilde echter af van alles wat met de Sovjettijd te maken had. Dat dergelijke objecten misschien wel een waarde hadden, werd niet in overweging genomen. Toen de laatste troepen van het Russische leger op het punt stonden het land te verlaten, wilden zij de telescopen opblazen. De Letse regering had hier geen enkel probleem mee. Het is te danken aan één wetenschapper dat twee telescopen behouden zijn gebleven. Hij zag een mogelijkheid om van het complex een centrum voor astronomie te maken. Nu maakt de telescoop deel uit van een groot netwerk van Europese radiotelescopen die de zon en­ sterren observeren.

Veel mensen die we spraken, kijken met weemoed terug op het communistische systeem, waar weliswaar minder vrijheid was, maar tegelijk ook minder zorgen. Maar er zijn ook genoeg anderen die de waarde inzien van de Europese eenwording, die ontwikkeling en voorspoed heeft gebracht.

We mogen vlakbij Minsk overnachten in de tuin van vader Aleksei, moeder­ Natalia en dochter Anastasia.

Ik zag ook hoe landen worstelen met hun communistische geschiedenis. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie kozen zij resoluut voor het opbouwen van een nieuwe, eigen identiteit om daarmee volledig af te rekenen met het rode verleden.

Leestip: 1 september 1939: de invasie die de Tweede Wereldoorlog inluidde

Talloze bouwwerken en monumenten werden aan hun lot overgelaten en zijn vervallen. Bijvoorbeeld het prachtige circus van Chişinău in Moldavië, het mausoleum van Hoxha in Tirana (Albanië), de Linnahall in Tallinn (Estland) en de voormalige spionagetelescoop in Irbene (Letland). Pas sinds kort wordt de waarde van deze objecten ingezien en worden ze van de ondergang te redden.

De meeste voormalige Sovjetstaten hebben afgerekend met hun ‘rode’ verleden: ­communistische symbolen zijn in de ban gedaan, straatnamen zijn veranderd en monumenten werden gesloopt. Wit-­Rusland is een grote uitzondering hierop: de band met Rusland is nog steeds hecht. In het hele land zijn monumenten te vinden die herinneren aan de overwinning in de Grote Patriottische Oorlog (de Tweede Wereldoorlog). De indrukwekkendste is de Mound of Glory, een enorme beeld gebouwd op een heuvel vlak bij Minsk.

Ook heeft de reis me doen inzien hoe dun de scheidslijn tussen vrede en oorlog kan zijn. Het is prachtig om te zien hoezeer we van elkaar verschillen op cultureel, politiek en geestelijk gebied. Die variëteit maakt de wereld boeiend en waardevol. Het gaat echter mis als we de verschillen te veel gaan benoemen, en niet meer de eerbied opbrengen om de ander te begrijpen.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!