‘Het Heilige Roomse Rijk is noch heilig, noch Romeins, noch een rijk,’ aldus de Franse filosoof Voltaire (1694-1778). Heeft Voltaire een punt? We beantwoorden 6 vragen over het Heilige Roomse Rijk, dat zo’n 1000 jaar lang grote delen van Europa beslaat, waaronder het huidige Duitsland, Nederland, Hongarije en delen van Frankrijk en Italië.

1. Wanneer begon het Heilige Roomse Rijk?

Afhankelijk van wie je het vraagt, begint het Heilige Roomse Rijk in een van deze jaren: 800 of 962. In 800 wordt de christelijke en Frankische Karel de Grote (ca. 745-814) tot keizer gekroond door paus Leo III. Die titel is sinds de val van het West-Romeinse Rijk in 476 niet meer gegeven. De machtsfocus van zijn rijk ligt in wat nu Frankrijk is.

Na het overlijden van Karel de Grote valt zijn rijk uit elkaar. Het duurt 40 jaar tot er een nieuwe keizer opstaat: de Saksische Otto I. Hij laat zich in 962 door de paus in Rome tot keizer kronen. Zijn rijk wordt voornamelijk bestuurd vanuit wat nu Duitsland is. De een wijst Karel de Grote aan als eerste heerser van het Heilige Roomse Rijk, anderen houden het op Otto I.

2. Was het Heilige Roomse Rijk Romeins?

De link met de Romeinen klinkt iets duidelijker door in de Engelse naam voor het rijk: Holy Roman Empire. Is er ook écht een link met de Romeinen? Ja en nee. In de Middeleeuwen bestaat wat wij nu het West-Romeinse Rijk noemen al niet meer. Maar in het oosten is er nog het Byzantijnse Rijk, met Constantinopel als hoofdstad.

Historici maken onderscheid tussen de Romeinen en Byzantijnen, maar in feite is het Byzantijnse Rijk de voortzetting van het Romeinse Rijk. De inwoners zien zichzelf gewoon als Romein. De nieuwe ‘heilige’ keizers in het westelijke deel van Europa zien hun rijk als een christelijke voortzetting van het uiteengevallen West-Romeinse Rijk. Maar is het ook écht Romeins? Daar kun je over debatteren.

3. Was het rijk heilig?

En hoe zit het met de heiligheid van dit rijk? Die term laat vooral de concurrentie zien tussen de keizers en de paus. Waar ligt het werkelijke gezag, bij de staat of de kerk? Keizer Frederik I Barbarossa (1122-1190) is de eerste die zijn machtsgebied imperium sacrum (heilig rijk) noemt.

Barbarossa ziet zijn gezag (en dat van de opvolgende keizers) als direct door God gegeven. In 1254 wordt het rijk voor het eerst Sacrum Imperium Romanum (Heilige Roomse Rijk) genoemd. In de vijftiende eeuw wordt de naam nog wat langer: Heilige Roomse Rijk van de Duitse natie.

4. Hoe kwam de keizer aan zijn titel?

De belangrijkste vorsten binnen het rijk, keurvorsten genoemd, wijzen aan wie er aan het hoofd van het Heilige Roomse Rijk komt te staan. De uitverkorene wordt eerst gekroond tot Rooms-Duitse koning. De paus kroont hem uiteindelijk tot keizer van het Heilige Roomse Rijk. Zonder deze pauselijke zegening mag je jezelf geen keizer noemen.

Tenminste, die regel geldt tot 1530. Karel V (1500-1558) is dat jaar de laatste man die door een paus tot keizer van het Heilige Romeinse Rijk wordt gekroond.

5. Was het rijk een eenheid?

Hoewel het klinkt alsof het Heilige Roomse Rijk een eenheid vormde, is dat – zeker de laatste honderden jaren – lang niet altijd zo. Binnen het rijk hebben lokale vorsten nog steeds de zeggenschap over hun eigen grondgebied. Je kunt het meer zien als een politiek verband dan een eenheidsstaat.

Als in de zestiende eeuw de protestanten tegenover de katholieken komen te staan tijdens de Reformatie, brokkelt de eenheid binnen het rijk nog verder af. De altijd katholieke keizer staat op gespannen voet met protestantse gebieden in het rijk. Onder leiding van Karel V breken er diverse godsdienstoorlogen uit en steeds meer landen roepen de onafhankelijkheid uit, waaronder ook Nederland.

Voltaire heeft op het moment dat hij zijn beroemde woorden schrijft een punt. Van echte eenheid is geen sprake meer en het rijk is sinds de godsdienstoorlogen ook niet meer heilig te noemen.

6. Wanneer eindigde het Heilige Roomse Rijk?

Aan het Heilige Roomse Rijk komt in 1806 officieel een eind als Napoleon de Oostenrijkse keizer Frans II verslaat. Frans II ontmantelt het Heilige Roomse Rijk en roept zichzelf uit tot keizer van Oostenrijk.