In de tijd van Baruch Spinoza speelden religie en politiek een belangrijke rol in de samenleving. Filosofen die de gevestigde orde in twijfel trokken, werden gezien als een bedreiging voor de maatschappij – een opvatting die Spinoza fel bestreed.
Volgens Spinoza zou je alles kritisch moeten bevragen, een kunst die hij tot in de puntjes beheerste. Waarom hebben we een koning die alles voor ons bepaalt? Waarom denken we een vrije wil te hebben? En hoe worden we gelukkig?
Spinoza daagde anderen uit om niets zomaar voor lief te nemen, maar grondig na te denken over wat we weten – en vooral over wat we niet weten.
Spinoza, een radicale denker
Spinoza was de zoon van Sefardische Joden die uit Portugal waren geëmigreerd naar Amsterdam. Al op jonge leeftijd uitte hij kritiek op het jodendom. Volgens hem diende het geloof vooral om moreel gedrag te bevorderen, maar helpt het ons niet om de wereld beter te begrijpen. Spinoza verwierp het traditionele idee van een God die straft en beloont. Voor Spinoza was God gelijk aan de natuur. Alles in de wereld, van flora tot fauna, is een deel van God.
Leestip: Wie was filosoof Søren Kierkegaard?
Vanwege zijn controversiële ideeën werd Spinoza al op 23-jarige leeftijd uit de gemeenschap verbannen. Als gevolg van deze verbanning mochten de mensen in zijn omgeving niet meer met hem omgaan – ook zijn familie niet.
Na deze zware straf verliet hij Amsterdam en vertrok hij naar Rijnsburg, Voorburg en Den Haag, waar hij in alle rust kon nadenken en schrijven. Hier schreef hij zijn belangrijkste werk: de Ethica.
Hebben we wel vrije wil?
In de Ethica beschrijft Spinoza zijn ideeën over God. Als God de natuur is, betekent dit dat een individu niet boven een ander mens staat, noch boven een dier. Iedereen is namelijk een deel van God. Alles wat er gebeurt in de wereld, inclusief menselijke handelingen, volgt volgens Spinoza de wetten van de natuur, die door God zijn ingesteld.
Omdat alles volgens deze natuurwetten verloopt, is er volgens Spinoza geen ruimte voor vrije wil. Als je dorst hebt, moet je drinken, zelfs als je dat eigenlijk niet wil. Je lichaam bepaalt dat voor je, ook al denk je dat je zelf de keuze maakt. Onze keuzes worden gedreven door onze natuur: ons lichaam, onze emoties en onze omstandigheden.
Het gevaar van alleenheerschappij
Spinoza was kritisch over het idee van een alleenheerser, zoals de koning destijds. Wanneer één individu alle politieke macht in handen heeft, ligt machtsmisbruik op de loer. Spinoza zag dat wanneer één persoon te veel invloed had over de levens van anderen, dat vaak leidde tot onderdrukking en onvrijheid.
Daarom pleitte hij in zijn Theologisch-politiek traktaat voor een democratie. Voor Spinoza was de ideale samenleving er een waarin mensen hun eigen leven konden leiden, zonder angst voor tirannie.
Het geheim van een gelukkig leven
Denken, schrijven en zeggen wat je wilt: dat waren de thema’s waarover Spinoza zich zijn hele leven zou buigen. Zolang je anderen geen geweld aandoet en je aan de wet houdt, moeten deze vrijheden mogelijk zijn. Hij geloofde dat geluk voortkomt uit het begrijpen van de natuur en van jezelf. Pas als we onze emoties echt begrijpen en beheersen, kunnen we gelukkig worden.
Leestip: Wat zijn de ideeën en kenmerken van het existentialisme?
Door zijn kritiek op religie en autoriteit was Spinoza zijn leven lang een buitenstaander. Zijn boeken werden veelvuldig gecensureerd en pas na zijn dood gepubliceerd. Tegenwoordig worden zijn ideeën beschouwd als een van de fundamenten van de Verlichting.
Meer lezen? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief van National Geographic en ontvang wekelijks de favoriete verhalen van de redactie in je mail.
