Wie het woord exorcisme hoort, ziet waarschijnlijk een priester voor zich die demonen en kwade geesten uitdrijft bij bezeten personen. In films als The Exorcist uit 1973 worden wijwater, gebed en zelfs ratio gebruikt om een kwaadaardige kracht te verdrijven. Uitdrijvingen gebeuren echter niet alleen in films. Hoe dat er in het echt aan toegaat verschilt niet zo gek veel van wat populaire cultuur ons voorschotelt. Wat weten we over exorcismes?
Soorten exorcismes
Exorcismes komen voor in meerdere vormen, maar het bekendst zijn de uitdrijvingen van de katholieke kerk. Aan het uitdrijven van demonen ligt de aloude strijd tegen het kwaad ten grondslag. De definitie van ‘kwaad’ is echter afhankelijk van het geloofssysteem en de context.
Leestip: Bijgeloof in de Middeleeuwen: ‘De priester bad voor de sperzieboontjes op het veld’
Daardoor kan het kwaad zich uiten op verschillende manieren, bijvoorbeeld in demonische bezetenheid, spirituele onzuiverheid of een simpele verleiding. Een exorcisme is het wapen dat kwade krachten verdrijft, zuivert of ertegen beschermt.
De geschiedenis van uitdrijvingen
In het eerste millennium v.C. waren er al magiërs in Mesopotamië, de zogenaamde ašipu, die demonen verdreven die chaos en ziektes veroorzaakten. Deze spirituele helers waren hooggewaardeerde beschermers die amuletten gebruikten en zo nodig de hulp inriepen van demoonfiguren.
Het oud-Griekse woord daimon, waar het moderne woord ‘demoon’ van is afgeleid, verwijst naar goddelijke geesten en bovennatuurlijke krachten. Een daimon kon zowel goed als slecht zijn, maar die laatste moest worden uitgedreven.
In de eerste eeuw n.C. schreef de Joodse historicus Flavius Josephus het verhaal van Eleazar op, een man die anderen bevrijdde van een demoon door hem uit de neusgaten te trekken, en herhaaldelijk de naam van koning Salomon aan te roepen – een aanwijzing dat exorcismes dus ook in de Joodse traditie voorkwamen.
Het christelijk geloof versterken
Toen het christendom in de eerste drie eeuwen na de start van de jaartelling begon te groeien, kregen de reeds gevestigde praktijken meer voet aan de grond. Bezetenheid en exorcismes werden een manier om christenen te verenigen en hun geloof te verdedigen.
Leestip: Maakte Constantijn de Grote van het christendom de staatsreligie van Rome?
Het heidendom (paganisme) kreeg door de komst van het christendom een kwaadaardige bijklank. Zulke niet-christelijke geloven moesten worden uitgedreven. Wie zich wilde laten dopen en toetreden tot het christelijk geloof, moest de heidense geloven afzweren. Wie toch weer verviel in heidense geloofspraktijken, was bezeten en had een exorcisme nodig.
Exorcismes voorafgaand aan de doop
Tegen de vierde eeuw werden bekeerlingen en aspirant-christenen iedere ochtend in de aanloop naar hun doop onderworpen aan een exorcisme. Op de dag van de doop blies een bisschop letterlijk kwade invloeden van hen af. Vlak voor de doop werd de dopeling gezalfd met olie, die ook een exorcisme had ondergaan.
Kerklieden legden ook de handen op mensen die bezeten zouden zijn, om zo geesten uit te drijven. Christenen in de Late Oudheid en Vroege Middeleeuwen konden zichzelf als het ware aan een exorcisme onderwerpen, door de naam van een heilige aan te roepen of een altaar te bezoeken.
Eerste officiële rite
Door een exorcisme te ondergaan, kon je je toewijding aan het christendom formaliseren. Daarnaast waren er theologen, zoals Thomas van Aquino (1225-1274), die over demonologie schreven en het doel van exorcismes verscherpten.
Leestip: Hoe paus Gregorius IX katten tot vijanden van de kerk maakte
Het eerste exorcismeboek verscheen rond 1400 n.C. en ontketende een eeuwenlang debat in de katholieke kerk. De protestantse Reformatie spleet het christendom in twee, en in de ogen van het Vaticaan was de gedemoniseerde ander dichterbij dan ooit. Als gevolg daarvan hadden vervolgingen als de Inquisitie een exorcistisch tintje.
Dit is de context waarbinnen voor het eerst een officiële rite voor exorcismes wordt ingesteld door de katholieke kerk. In 1614 kwam de Rituale Romanum. Onderdeel daarvan was De Exorcismis et Supplicationibus Quibusdam. Oftewel: Over Exorcismes en Smeekbeden.
Tijdens het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie (1962-1965) werd dit onderdeel herzien, en in 1999 werd de geüpdatete versie gepubliceerd. De structuur en formules van beide versies zijn vergelijkbaar, maar in de nieuwste versie wordt de link tussen de doop en exorcismes versterkt. Daardoor lijken moderne exorcismes niet alleen op hun oude voorgangers, maar is de cirkel weer rond.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
