Hoe onderzoekers op de Zuidpool de afzondering overleefden

Terwijl zijn schip de Endurance door het pakijs werd gekraakt en snel begon te zinken, gaf Zuidpoolonderzoeker sir Ernest Shackleton zijn mannen opdracht om over de reling op het ijs te stappen en alleen enkele hoognodige en persoonlijke bezittingen mee te nemen, met een gewicht van niet meer dan één kilo de man.

De enige uitzondering die hij op die regel maakte, was voor een vijfsnarige Windsor-banjo van een van de meteorologen van de expeditie, een stijlvolle jongeman genaamd Leonard Hussey. Hoewel zijn repertoire beperkt was, had Hussey de groep met zijn getokkel door de lange, donkere poolnacht geholpen, en Shackleton wist als geen ander hoe stress en afzondering het moreel konden ondermijnen. Hij wilde dat Hussey bleef tokkelen.

Wat begon als een ontdekkingsreis, veranderde in een twintig maanden durende strijd op leven en dood nadat de Endurance in het pakijs was gestrand. Opmerkelijk genoeg overleefden Shackleton en zijn 27 mannen hun beproevingen in een goede sfeer en zonder dat ze één man verloren.

“Het is een mentaal medicijn van vitaal belang,” zei Shackleton over de muziek, “en we zullen het nodig hebben.” En dus nam Hussey zijn zes kilo zware banjo mee en zou gedurende de navolgende maanden van ontberingen bijdragen aan het hooghouden van de moraal, dankzij wekelijkse concerten en meezingavonden.

Weinig mensen hebben de afzondering ervaren waarmee die eerste onderzoekers van de Zuidpool werden geconfronteerd. Zelfs als alles goed ging, konden ze ervan uitgaan dat ze voor minstens een jaar volledig afgesneden zouden zijn van familie, vrienden en de rest van de mensheid. Ze moesten zien te overleven in een steriele leegte van ijs, duisternis en bittere kou. En als het niet meezat, kon het snel helemaal misgaan.

Meerdere bemanningsleden van de Belgica, het eerste schip dat in 1897 op de Zuidpool overwinterde, werden letterlijk krankzinnig van de monotonie en afzondering. Het was het trieste lot van de Belgicadat Shackleton ertoe bracht om de banjo toch mee te nemen toen hij en zijn mannen hun schip moesten achterlaten en zich op het pakijs waagden.

In de lange winter van 1915 werd het leven aan boord van de Endurance onder meer opgefleurd met domino- en damspelletjes, pijproken en vrolijke deuntjes op de banjo. “We hadden een plezierige avond,” tekende een van de leden van de expeditie op in zijn dagboek, “hoewel het moeilijk is om liedjes te vinden die we niet al talloze keren eerder hebben gehoord.”

Laten we de wereld een eeuw vooruitspoelen, naar de huidige tijd van ‘lockdown’ en pandemie. Welke lessen over het omgaan met stress en afzondering kunnen we leren van de ervaringen van poolonderzoekers als Shackleton?

“Dat is een interessante vraag,” zegt de Britse psycholoog Ron Roberts, een professor van de Kingston University London die heeft geschreven over het thema afzondering op de Zuidpool. “Hoewel hun wereld heel anders was dan die van ons, sluiten hun ervaringen duidelijk aan op onze ervaringen in deze tijd. Alle mensen hebben dezelfde basisbehoefte aan menselijk contact, communicatie en fysieke armslag.”

Op zijn eerste reis naar de Zuidpool, als ondergeschikte op de Discovery-expeditie van kapitein Robert Scott in 1901, vond Shackleton dit soort ontberingen een uitdaging. Waar hij moeite mee had, was de strikte Victoriaanse marinediscipline die Scott zijn overwinterende bemanning oplegde. Shackleton meldde zich als vrijwilliger om de meteorologen te helpen bij hun dagelijkse observaties op een naburig heuveltje. Zijn neiging om aan de krappe ruimte op het schip te ontsnappen zou in onze tijd worden herkend door miljoenen mensen in lockdown, die eveneens worstelen met strikte regels en hun huizen tijdens de COVID-19-pandemie amper mogen verlaten.

Honderd woorden per maand

John Dudeney, voormalig vicedirecteur van de British Antarctic Survey, bezocht in 1966 als 21-jarige wetenschapper de Zuidpool voor het eerst. “Ik had geen idee waar ik aan begon,” zegt hij. “Ik herinner me dat we uit Southampton wegvoeren, zagen hoe Engeland achter ons uit het zicht verdween en bij onszelf dachten: ‘Wat heb ik gedaan?’”

Gedurende tweeënhalf jaar woonde Dudeney samen met twaalf andere mannen op de afgelegen Britse basis Faraday. Hun ingeperkte leventje werd slechts onderbroken door de komst van een bevoorradingsschip in de zomer. Het tweede jaar fungeerde hij als de commandant van de basis.

De inmiddels 75-jarige Dudeney bevindt zich nu in zelf-quarantaine, in zijn huis in de buurt van Cambridge, Engeland, waar hij via FaceTime contact onderhoudt met familie en vrienden – een groot contrast met de afzondering op de Faraday Base in de jaren zestig.

“In die dagen was het enige contact dat we met familie en vrienden hadden een eenmalig radiobericht van honderd woorden dat we per maand mochten versturen,” zegt Dudeney. “We konden een bericht van tweehonderd woorden ontvangen. Maar geen van deze berichten kon privé zijn, want je moest ze aan de marconist geven, die ze in morsecode vertaalde.”

Er kwam bijna geen nieuws uit de buitenwereld. “Tot op de dag van vandaag zijn de jaren 1967 en 1968 wat betreft wereldnieuws, films en muziek een soort witte vlek voor mij,” aldus Dudeney.

En toch deed hij het prima in die situatie: zozeer zelfs dat hij op grond van zijn verblijf op de basis een lange carrière bij de British Antarctic Survey opbouwde en werd onderscheiden met de Polar Medal. “De truc van het goed functioneren op de Zuidpool is leren om tevreden met jezelf te zijn,” zegt hij.

“Brein-krakende eenzaamheid”

Admiraal Richard Byrd, wiens eenzame winter op een afgelegen meteorologische basis op het Ross-ijsplateau in 1934 een geheel nieuwe betekenis aan de term ‘zelf-isolatie’ gaf, schreef ongeveer hetzelfde in zijn memoires, met de titel Alone. Als het om extreme afzondering gaat, zo schreef hij, “zijn degenen die dat met enige mate van geluk doorstaan, die mensen die op fundamentele wijze op hun intellectuele bagage kunnen teren, als dieren die tijdens een winterslaap van hun eigen lichaamsvet leven.”

Als schoolvoorbeeld van iemand die in opperste isolatie weet te overleven, bereidt admiraal Richard Byrd een maaltijd op de ‘Vooruitgeschoven Post’, zijn afgelegen hut op het Ross-ijsplateau waar hij de bitterkoude winter van 1934 overleefde. “Mijn tafelmanieren zijn afzichtelijk,” schreef hij in zijn dagboek. “Ik meen me te herinneren bij Epicurus gelezen te hebben dat een man die alleen is het leven van een wolf leidt...”

Terwijl hij vocht tegen de eenzaamheid, de extreme kou, het gevoel opgesloten te zitten en een kacheltje dat hem bijna ombracht vanwege de koolmonoxidedampen, bedacht Byrd routines om zichzelf en zijn geest bezig te houden in die ellenlange maanden van winterse duisternis en temperaturen die af en toe tot 62 graden Celsius onder nul daalden.

“Ik besefte dat een ordelijke, harmonieuze routine de enige duurzame verdediging was tegen mijn bijzondere omstandigheid,” schreef Byrd. “De brein-krakende eenzaamheid van het isolement is de eenzaamheid van zinloze routine. Ik probeerde mijn agenda gevuld te houden.”

Tijdens maaltijden las hij een paar bladzijden uit het voorraadje romans dat hij had meegenomen om de tijd te doden. “Een maaltijd die in eenzaamheid en stilte wordt genuttigd, is geen feest,” schreef hij. “Dus wende ik mezelf aan om tijdens het eten te lezen. Op die manier kon ik mezelf even helemaal vergeten. Op dagen dat ik niet las, voelde ik me als een barbaar die over een brok vlees zat gebogen.”

De belangrijkste les die we volgens psycholoog Roberts van de ervaringen van die eerste onderzoekers op de Zuidpool kunnen leren, is misschien niet zozeer het feit dat ze routines bedachten om de eenzaamheid, verveling en wanhoop te verdrijven, maar het leiderschap dat door Shackleton werd getoond toen hij een pad vooruit zag en zijn mannen een geloofwaardig toekomstperspectief bood. Terwijl zijn schip langzaam onder het pakijs verdween, draaide hij zich om naar zijn mannen en merkte achteloos op: “Het schip is weg, de voorraden zijn weg... dus ik denk dat we maar naar huis moeten gaan.”

“Dat was het geniale van Shackleton,” zegt Roberts. “Hij was in staat om hoop en geloof uit te dragen, zich een goede afloop voor te stellen en een geloofwaardig plan te bedenken om dat voor elkaar te krijgen. Nu we nadenken over wat de toekomst na de COVID-19-pandemie voor ons in petto heeft, zal dat de maatstaf zijn waaraan we onze huidige leiders zullen afmeten.”

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com