Paleoantropoloog, dierenbeschermer en National Geographic Explorer Richard Leakey, die voortbouwde op de ontdekkingen van zijn legendarische familie bij het onderzoek naar de oorsprong van de mens, is op 2 januari op 77-jarige leeftijd overleden. Naast zijn bijdragen aan de wetenschap zette Leakey zich ook in voor de bescherming van de olifanten in Afrika en de strijd tegen corruptie in zijn thuisland Kenia.
Leakey, een avontuurlijke, onverschrokken, levensechte versie van Indiana Jones, stierf uiteindelijk thuis in zijn woning bij Nairobi, na talloze keren aan de dood te zijn ontsnapt. Zo liep hij onder meer als kind een schedelfractuur op, moest hij transplantaties ondergaan vanwege nier- en leverfalen, werd hij door een menigte mishandeld en overleefde hij een vliegtuigongeluk. Zijn doodsoorzaak werd niet bekendgemaakt.
‘Hij was Richard Leakey, een man van actie,’ aldus Virginia Morell die een biografie schreef over de familie. ‘Hij kon niet stil zitten. Hij moest altijd iets doen.’
Richard was de tweede van drie zoons van de befaamde fossielenjagers Louis en Mary Leakey. In eerste instantie wilde hij niets weten van het levenswerk van zijn ouders, maar hij zou het uiteindelijk omarmen en er ook zijn eigen leven aan wijden. Later richtte hij zich ook op natuurbescherming en politiek ‘om zich te onderscheiden van zijn ouders,’ aldus Morell. ‘Hij wilde zelf iemand zijn.’ Hij zou op verschillende gebieden erkenning krijgen: Leakey ontving in 1994 de Hubbard Medal, het grootste eerbeton van de National Geographic Society ‘voor de bescherming van het dierenrijk en onderzoek naar de oorsprong van de mens.’
Lees ook: Spectaculaire, dertien miljoen jaar oude schedel van vroege mensaap ontdekt
Richard Erskine Frere Leakey werd op 19 december 1944 geboren in Nairobi in Kenia. Hij was de kleinzoon van Engelse missionarissen en groef als klein kind al met zijn ouders mee in de Olduvaikloof in Oost-Afrika. Als 6-jarige vond hij al zijn eerste fossiel, de kaak van een uitgestorven reuzenzwijn.
Ondanks dit praktijkonderwijs bleek al snel dat Leakey beschikte over een rebels karakter. Hij ging op zijn zestiende zonder diploma van school en begon een bedrijfje dat skeletten van wilde dieren verkocht aan universiteiten en musea. Het duurde niet lang voordat de jonge ondernemer zijn vliegbrevet haalde en populaire safari’s aanbood waarbij toeristen vanuit de lucht foto’s konden maken.
Na verloop van tijd keerde Leakey toch terug naar de fossielenjacht, maar dan wel op zijn eigen voorwaarden. Tijdens een vlucht tussen de Ethiopische Omovallei en Nairobi in 1967 zag hij een groot gebied met sedimentair gesteente langs de oever van het Turkanameer. Leakey had een voorgevoel dat er iets bijzonders was aan het bekken dat hij onder zich zag. In de twintig jaar die volgden bewezen hij en zijn ‘Hominid Gang’ van Keniaanse fossielenjagers, met financiële ondersteuning van de National Geographic Society dat zijn voorgevoel klopte. De schat aan voorwerpen die zij vonden was minstens even belangrijk als de ontdekkingen van zijn ouders.
Lees ook: Grotonderzoekers vinden nieuwe fossielen van mysterieus familielid van de mens
‘Dankzij hem werd Oost-Afrika het belangrijkste centrum voor onderzoek naar de menselijke evolutie,’ aldus directeur Lawrence Martin van het Turkana Basin Institute bij het Turkanameer, waar Leakey medeoprichter van was, in samenwerking met de Stony Brook University in de Amerikaanse staat New York. ‘Door een combinatie van geluk, inzet, goede organisatie en hard werken stuitte hij op een plek die een onuitputtelijke bron bleek te zijn.’
Bij de opgravingen onder zijn leiding werd gereedschap uit de steentijd aangetroffen van zo'n 1,9 miljoen jaar oud en de stoffelijke overschotten van vroege mensachtigen. Veruit de beroemdste ontdekking van het team vond plaats in 1984, bij Nariokotome in Kenia. Daar werd een zo goed als compleet skelet gevonden van een jonge Homo erectus of Homo ergaster die 1,6 miljoen jaar geleden overleed. De ‘Turkana-jongen’ is nog steeds het meest complete skelet van een vroege mensensoort dat ooit werd gevonden. In 2012 wijdde National Geographic hier een special aan: Bones of Turkana.
‘Het begon toen echt tot ons door te dringen dat we een belangrijke vondst hadden gedaan,’ zei Leakey.
Op zijn 25e had hij zich weer op de activiteiten van zijn familie gericht en werd hij aangesteld als directeur van het National Museum of Kenya. In de drie decennia daarna zette hij zich in om daar een onderzoeksinstituut van wereldformaat van te maken. Als trotse Keniaan stond hij erop dat dat schatten van het land ook in het land zouden blijven. Daarmee ‘streek hij een hoop oudere wetenschappers tegen de haren. Die waren gewend om naar Kenia te komen en hun eigen gang te kunnen gaan onder het koloniale bewind,’ aldus Morell.
.
In 1970 trouwde Leakey met zoöloog Meave Epps. Zij zou, samen met hun dochter Louise, de familieactiviteiten op het gebied van de fossielenjacht voortzetten toen hij zich met andere dingen ging bezighouden. Leakey laat daarnaast nog een andere dochter achter die hij had met Epps, Samira, en een dochter Anna, uit zijn eerste huwelijk.
(Meave Leakey is een National Geographic Society Explorer-at-Large en ontving in 2016 de Hubbard Medal van de Society.)
Leakey zette in 1989 een heel nieuwe stap in zijn loopbaan toen hij door de Keniaanse president Daniel arap Moi werd benoemd tot hoofd van wat later de Kenya Wildlife Service (KWS) zou worden. Hij organiseerde als overtuigd natuurbeschermer een enorm vuur in Nairobi National Park waarbij 12 ton aan in beslaggenomen ivoor werd verbrand. Het spektakel, samen met het controversiële bevel van president Moi dat boswachters stropers direct neer moesten schieten, droeg bij aan de bescherming van de olifant- en neushoornpopulaties in Kenia en leidde tot een - tijdelijk - verbod op de handel in ivoor. Ook zorgde het ervoor dat de internationale gemeenschap honderden miljoenen dollars schonk aan Kenia voor natuurbescherming.
Het was echter onvermijdelijk dat hij hierbij politieke vijanden maakte. In 1993 verongelukte een vliegtuig waar Leakey in zat doordat de apparatuur plotseling uitviel. Hij vermoedde dat sabotage de oorzaak was, maar dit werd nooit bewezen. Zijn beide benen moesten onder de knie worden geamputeerd.
Toen KWS om politieke redenen werd beschuldigd van corruptie nam Leakey al snel zijn ontslag en besloot tot oprichting van een eigen oppositiepartij, Safina. Het duurde twee jaar voordat de partij officieel werd erkend, hij stond onder voortdurend toezicht van de overheid, ontving doodsbedreigingen en werd zelfs in elkaar geslagen door aanhangers van Moi, maar in 1997 werd hij in het parlement verkozen.
Leakey, die ooit opmerkte ‘ik functioneer geloof ik goed onder druk’,’ zou nog meer politieke hoogte- en dieptepunten beleven voordat hij in 2001 uit de politiek ging. In 2015 stelde de Keniaanse president Uhuru Kenyatta hem aan als bestuursvoorzitter van KWS, een functie die hij gedurende drie jaar uitoefende.
Lees ook: Voetsporen wijzen op mysterieuze mensaap met vreemde gang
‘Namens de Keniaanse bevolking, mijn gezin en mijzelf condoleer ik de familie, vrienden en collega’s van Dr. Richard Leakey en wens ik ze heel veel sterkte in deze moeilijke tijd,’ liet Kenyatta in een verklaring weten. ‘Moge de almachtige God de ziel van Dr. Richard Leakey eeuwige rust schenken.’
Leakey werkte later in zijn leven niet alleen bij het Turkana Basin Institute, maar was ook een van de oprichters van WildlifeDirect voor de bescherming van bedreigde soorten in het Virunga National Park in de Democratische Republiek Congo en speelde een belangrijke rol in Transparency International, een wereldwijde organisatie voor de strijd tegen corruptie. Hij bleef lezingen geven maar bracht meer tijd door op zijn boerderij in de buurt van Nairobi waar hij wijngaarden had en Pinot Noir en Chardonnay produceerde.
‘Hij laat op vele vlakken een grote erfenis na, niet alleen op het gebied van onderzoek naar de menselijke evolutie,’ aldus Morell. ‘Hij was een mannetjesputter waar je moeilijk omheen kon.’
Michael Greshko droeg bij aan de totstandkoming van dit artikel.
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com
