In een Oekraïens oorlogsgebied is ook een andere strijd gaande – voor schone lucht

De havenstad Marioepol in het oosten van Oekraïne ligt op zo’n vijftien kilometer van de frontlinie van het langslepende conflict met Rusland. Sinds 2014 zijn de inwoners met bommen en raketvuur bestookt en leven ze met de constante angst van het leven in een oorlogsgebied. Maar sommigen van hen maken zich zorgen over een minder tastbare dreiging, die zo mogelijk nog gevaarlijker is: de luchtvervuiling door de twee oude, gigantische ijzer- en staalfabrieken die de belangrijkste bron van inkomen vormen voor de stad.

Marioepol is een van de meest vervuilde steden in het land waar de luchtkwaliteit tot de slechtste van Europa behoort. In Oekraïne, verwikkeld in een oorlog met grote buur Rusland, is sprake van corruptie en een klein aantal superrijke oligarchen die een onevenredig grote politieke invloed hebben. De verouderde fabrieken in het land mogen veel meer giftige, vervuilende dampen uitstoten dan elders in Europa wordt toegestaan.

“Je kunt de rook zien; soms is die oranje van kleur, soms grijs. Er hangt een zure stank,” vertelt Viktoriia Pikuz, een onderwijzeres die op nog geen kilometer van de in 1897 opgerichte fabriek van Ilyich Iron and Steel Works woont. Azovstal, de andere grote staalfabriek in de stad, startte in de jaren dertig met de productie. Kleding en andere oppervlakken worden vuil van roet en as, aldus Pikuz. “Als je het raam een paar uur open laat, ligt de hele vensterbank vol.”

Het voetbalteam van Azovstal traint in de buurt van de stortplaats van de fabriek. De fabriek helpt tientallen kinderen om te kunnen sporten.

Hoewel de vervuiling in Marioepol een van de ernstigste van het land is, zijn er ook ernstige problemen met de luchtkwaliteit in andere grote Oekraïense industriesteden als Kryvy Rih, Dnipro, Charkov en Zaporizja. Er bestaat een sterk verband tussen vuile lucht en hartaandoeningen, kanker, dementie en veel andere ziekten. Volgens een rapport uit 2020 van de non-profitorganisatie State of Global Air leidt luchtvervuiling jaarlijks tot naar schatting 46.000 vroegtijdige sterfgevallen in Oekraïne.

Tot enkele jaren geleden was het Oekraïense beleid voor vervuilende industrie nauwelijks gewijzigd sinds de Sovjettijd, aldus Martin Skalsky. Hij staat aan het hoofd van Arnika, een Tsjechische milieuorganisatie die de Oekraïense activisten bijstaat. Hoewel het beleid inmiddels is aangescherpt, zijn de bedrijven traag met het uitvoeren van de dure ingrepen die ze daardoor moeten doen.

Lees ook: Er lijkt een verband te zijn tussen luchtvervuiling en psychische aandoeningen

De oligarchen vormen een belangrijk obstakel; achter de schermen proberen ze strengere regelgeving tegen te gaan, stelt expert zware industrie Mykhailo Amosov van Ecoaction, een milieuorganisatie die gevestigd is in de hoofdstad Kiev. Volgens de activisten is ook corruptie een probleem.

Toen Pikuz in 2011 acht maanden zwanger was, hoorde ze dat haar ongeboren kindje was gestorven. “Als je een kind wilt, moet je verhuizen,” zei de arts naar haar zeggen tegen haar. Daarnaast heeft ze problemen met haar schildklier waarvoor ze regelmatig onderzocht moet worden op kanker. Hoewel ze nooit heeft gerookt zei haar arts afgelopen voorjaar dat haar hoest klonk alsof ze haar hele leven al rookte. Hij vertelde haar dat ze zwaar allergisch was, waarop zij hem vroeg waarvoor dan. “Kijk eens uit het raam,” zou hij daarop hebben geantwoord.

Eerst het land verdedigen, dan de lucht

Volgens deskundigen zijn er geen betrouwbare gegevens beschikbaar over de luchtvervuiling en daarmee samenhangende ziektegevallen in Marioepol. Dat vormt op zichzelf al een probleem. Vaagn Mnatsakanyan, die aan het hoofd staat van de afdeling energie, werkgelegenheid en milieu van de stad Marioepol, stelt dat er geen bewijzen zijn dat er zich in de stad meer ziektegevallen voordoen dan elders in Oekraïne. De autoriteiten zijn van plan om de controle van de luchtkwaliteit verder uit te breiden, voegt hij daaraan toe.

Intussen heeft een organisatie in Marioepol een fijnstofniveau gemeten van ruim vijftig keer het door de Wereldgezondheidsorganisatie vastgestelde maximum van deeltjes met een diameter kleiner dan 2,5 micrometer (PM_2,5). Dergelijke deeltjes zijn zo klein dat ze in de bloedbaan kunnen belanden, waar ze grote schade aan kunnen richting in cruciale organen en kunnen leiden tot allerlei aandoeningen.

In 2018 kreeg Valery Kovalenko gezondheidsproblemen die naar zijn zeggen veroorzaakt werden door luchtvervuiling. Hij startte op sociale media een groep met de naam ‘Voor een milieuvriendelijk Marioepol’, waarop mensen protesten kunnen organiseren, foto’s en video’s met bewijzen van overmatige uitstoot door de fabriek, en hun zorgen en ideeën voor verandering kunnen delen.

Nadya Fedun wast de ramen van haar woning in het centrum van Marioepol. Net als andere inwoners van de stad klaagt ze over het alomtegenwoordige grafietstof afkomstig van de ijzer- en staalfabrieken in de stad. Morgen zijn de ramen alweer vies, zegt ze.

Bij een onderzoek naar bodemmonsters werden in 2018 de zware metalen kwik, cadmium, zink, arseen, lood en chroom aangetroffen. Volgens een van de onderzoekers, milieuwetenschapper Maksym Soroka die betrokken is bij Clean Air for Ukraine, is de vervuilde bodem het gevolg van luchtvervuiling. De aanwezigheid van zware metalen in zowel de bodem als de lucht kan neurologische aandoeningen, leverziekten en tal van andere gezondheidsproblemen veroorzaken.

Lees ook: Luchtvervuiling is slecht voor onze hersenen

Intussen gaat het conflict tussen Oekraïne en Rusland nog steeds door in de omgeving, en loopt de spanning inmiddels weer op omdat Russische troepenbewegingen de vrees voor een invasie aanwakkeren. Maar het directe effect van de gevechten is sinds 2015 afgenomen in Marioepol. In dat jaar kwamen 30 mensen in een woonwijk om bij een raketaanval, werden de bewoners opgeschrikt door een serie bombardementen en dreigden door Rusland gesteunde rebellen de stad in te nemen. Op dit moment is het rustig in de stad, maar de omgeving ligt bezaaid met landmijnen, Rusland heeft de toegang tot de economisch belangrijke haven beperkt en er dreigt nog steeds gevaar. Door de toestroom van zo'n 100.000 mensen die voor het geweld zijn gevlucht is het inwonertal inmiddels opgelopen tot circa 450.000.

De Russische president Vladimir Poetin beschouwt Oekraïne als Russisch grondgebied. In 2014 werd het schiereiland de Krim, dat op zo'n vierhonderd kilometer van Marioepol ligt, door zijn troepen geannexeerd en door Rusland gesteunde separatisten wisten in de buurt van de stad terrein te veroveren. De traumatische ervaringen van Marioepol hebben op een bepaalde manier een bijdrage geleverde aan de opkomst van het milieuactivisme in de stad, aldus luchtvervuilingsactivist Valery Averyanov, die in het dagelijks leven een bureaubaan in de gezondheidszorg heeft.

Oekraïense militaire duikers trainen in de haven van Marioepol. De stad loopt continu het gevaar vanuit zee te worden aangevallen door de Russische vloot.

De inwoners van de stad vonden elkaar in eerste instantie bij het ondersteunen van de slecht uitgeruste Oekraïense soldaten. “Ik gaf mijn slaapzak, mijn tent en mijn tv weg aan de soldaten,” vertelt hij. Daarna riep hij vrienden op om geld te geven voor kleding, laarzen, gereedschap, batterijen en zelfs toiletpapier.

Hoewel er weinig aandacht was voor de gevaren van de vervuiling toen de stad militair werd bedreigd, kwam dezelfde kern van activisten in actie om schonere lucht te eisen toen de militaire situatie weer stabieler was. “Ze stapten van de frontlinie van de oorlog over naar de frontlinie voor het milieu.”

Zijn aanpassingen voldoende?

Beide staalfabrieken in Marioepol zijn eigendom van de Metinvest Group, die stelt dat er verbeteringen worden doorgevoerd in de fabrieken. Metinvest wordt bestuurd door Rinat Akhmetov, naar verluidt de rijkste man van Oekraïne. Volgens Skalsky van het Tsjechische Arnika is het materieel van de Azovstal-fabriek “totaal verouderd.”

In 2018 en 2019 werden op straat protesten gehouden tegen de vervuiling, maar Metinvest en zijn eigenaar Akhmetov hebben veel macht. De burgemeester van Marioepol is een voormalige bestuurder van Metinvest en volgens activisten hebben ook veel andere hoge ambtenaren nauwe banden met de onderneming. Akhmetov heeft het daarnaast voor het zeggen bij een groot deel van de lokale media, zijn onderneming biedt 34.000 inwoners werk en de belasting die Metinvest betaalt is goed voor ruim dertig procent van de begroting van de stad.

Lees ook: Het leven van jonge Oekraïners in oorlogsgebied

“Het is heel moeilijk om onafhankelijk te blijven wanneer Akhmetov iedereen in de stad kan kopen,” aldus raadslid en milieuactivist Maksym Borodin.

Een medewerker van de staalfabriek van Azovstal. De beide staalfabrieken in Marioepol beslaan een enorme oppervlakte, en vormen een soort stad in de stad.

Rechts: De volcontinu werkende gietmachine van de Ilyichfabriek zet 24 uur per dag vloeibaar staal om in ontelbare vormen.

De fabriek van Azovstal van bovenaf gezien.

Hoofd milieuzaken Mnatsakanyan zegt dat de fabrieken moeten worden gemoderniseerd, “maar we hebben het tegelijkertijd ook over de economie van de stad, over salarissen en banen, dus we moeten de balans zien te vinden.”

Vitaliy Kovalenko, directeur milieumanagement van Metinvest, stelt dat de onderneming sinds 2012 bijna 600 miljoen euro heeft uitgegeven aan modernisering van de twee fabrieken, en dat de normen voor tachtig procent van deze aanpassingen strenger waren dan de in Oekraïne geldende regelgeving voor luchtvervuiling. Hij erkent dat het proces traag verloopt, maar dat zou deels te verklaren zijn door het feit dat het conflict leidde tot een exodus van mensen met expertise in de techniek of de bouw, waardoor het onmogelijk was om buitenlandse werknemers aan te trekken.

Metinvest moest bovendien veel geld uitgeven aan het herstel van faciliteiten buiten de stad die bij gevechten schade hadden opgelopen, aldus Kovalenko. Hij wijst erop dat de uitstoot uit de fabrieken desondanks met 35 procent is afgenomen sinds 2011 en dat de onderneming van plan is voor 2025 nog eens ruim 465 miljoen euro te steken in modernisering en het tegengaan van luchtvervuiling. “Het moet beslist beter en dat is ook ons doel.”

Maar Metinvest wil meer tijd dan de zeven jaar die de regering aan ondernemingen heeft gegeven om tegemoet te komen aan strengere regelgeving voor vervuiling. “Dat is niet haalbaar,” stelt Kovalenko. Naar zijn zeggen ontbreken daarvoor de financiële mogelijkheden en zijn er ook onvoldoende aannemers om het werk te doen. Een periode van vijftien jaar zou realistischer zijn.

Volgens Borodin zijn de aanpassingen van Metinvest tot nu toe met name gericht geweest op een hogere productiviteit, en was de afname van de luchtvervuiling slechts een neveneffect daarvan. Maar Kovalenko ontkent dat.

Borodin stelt desondanks ook dat er sinds 2012 een merkbare verbetering is. De situatie daarvoor, toen hij begon met het organiseren van demonstraties, was volgens hem “niet te beschrijven. De rook was een soort substantie die je aan kon raken en had een sterk chemische geur.”

Borodin was in het begin een van de weinige milieuactivisten, maar dat is inmiddels wel anders. Sinds een volksopstand in 2014 leidde tot het opstappen van de pro-Russische president zijn de Oekraïners zich steeds meer bewust geworden van het feit dat zij voor verandering kunnen zorgen. De protesten in Marioepol tegen de luchtvervuiling zijn daar onderdeel van, aldus Skalsky. “Het is een soort golf” van activisme die door het land gaat. “Mensen begonnen door te krijgen dat ze het recht hebben om er iets aan te doen, dat ze het recht hebben op een betere kwaliteit van leven.”

Beth Gardiner schreef het boek Choked: Life and Breath in the Age of Air Pollution.

Serhii Korovainyi is een Oekraïense fotograaf die documentaires en portretten maakt en zich richt op de onderwerpen ecologie en conflict.

Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com