Veertig jaar geleden legden Braziliaanse ambtenaren voor het eerst contact met een stam inheemse krijgers, de Uru-Eu-Wau-Wau. Deze stam leeft in de regenwouden van de westelijke deelstaat Rondônia. Het contact was het hoogtepunt van een jarenlange pacificatiecampagne van de FUNAI, het Braziliaanse bureau voor inheemse zaken. Doel van de campagne was de stam uit het oerwoud te lokken met geschenken, zoals messen, bijlen, stof en spiegels.
De gevolgen van dat contact, en de vastberadenheid van de stam om zijn land en tradities te verdedigen, is nu het onderwerp van een krachtige nieuwe documentaire, The Territory. Deze documentaire van National Geographic Documentary Films is op 19 augustus in geselecteerde bioscopen te zien.
In het begin van de jaren 1980 vonden grote maatschappelijke en milieuveranderingen plaats in Rondônia. Dat kwam grotendeels door een nieuw aangelegde snelweg van bijna vijftienhonderd kilometer, de BR-364. Een stroom buitenstaanders, opeengepakt in bussen en diepladers, werd over deze weg hierheen vervoerd. De meestal verarmde stadsbewoners en landloze loonarbeiders uit het zuiden en noordoosten van Brazilië kwamen met tienduizenden. Ze werden gelokt met de belofte van gratis land en een droom om hun eigen stukje paradijs te bezitten.
Een frontale aanval op het regenwoud was het gevolg. Vertakkend vanaf de BR-364 hakten kolonisten al snel secundaire en vervolgens tertiaire wegen in de jungle, terwijl ze grond bezetten en ontgonnen voor gewassen en weilanden. Op satellietbeelden is te zien dat de wegen die de kolonisten steeds dieper in het woud aanlegden, een versnipperd patroon vormden dat op het skelet van een vis lijkt. Ecologen gebruiken daarom de term ‘visgraatwegen’ om de verwoesting van het milieu in Rondônia te beschrijven.
Geweld ging hand in hand met de egalisatie van het bos. De nieuw aangekomen kolonisten zagen de inheemse bevolking van wie ze land inpikten als een gevaarlijke plaag die het best met wapens kon worden aangepakt. Er ontstond een steeds heviger wordende oorlog, waarbij kogels in de ene richting vlogen en pijlen in de andere. De gevolgen waren te verwachten. Er waren berichten over georganiseerde razzia’s, waarbij hele inheemse dorpen werden weggevaagd. Zowel kolonisten als inheemse krijgers ontvoerden vrouwen en kinderen en voerden wraakacties uit. Dat was het moment waarop de veldagenten van de FUNAI in beeld kwamen. Deze organisatie probeerde de Uru-Eu-Wau-Wau te ‘pacificeren’ en hen in een beschermd reservaat onder te brengen voordat ze werden uitgeroeid.
De landroof in Rondônia en de lange campagne van de FUNAI om in contact te komen met de Uru-Eu-Wau-Wau werden uitvoerig beschreven in twee artikelen die werden gepubliceerd in de uitgave van december 1988 die aan het honderdjarige bestaan van National Geographic was gewijd. Hoewel een deel van de Uru-Eu-Wau-Wau tegen die tijd bevriend was geraakt met het FUNAI-team, verbleven andere krijgers zich nog steeds in het oerwoud en weigerden contact. Op gegeven moment, rond de tijd dat National Geographic aandacht besteedde aan de zaak, schoten boogschutters pijlen naar een ‘attraction post’ van de FUNAI. Zo werden de bases genoemd die waren opgezet om contact te leggen met geïsoleerd levende stammen. Eén van die pijlen doorboorde de long van een veldagent, die met spoed per helikopter moest worden geëvacueerd.
De Uru-Eu-Wau-Wau waren de onbetwistbare verliezers van dit tragische, ongelijke conflict. Terwijl de bevolking van Rondônia in de jaren 1970 en 1980 met maar liefst vijftien procent per jaar groeide, daalde de inheemse bevolking sterk. Het geweld eiste zijn tol. Maar de besmettelijke ziekten, waaronder de griep en mazelen, die door de kolonisten werden ingevoerd en waartegen de inheemse bevolking weinig of geen immunologische bescherming had, vormden verreweg de grootste bedreiging. In zijn artikel ‘Last Days of Eden’ uit 1988 schreef Loren MacIntyre dat de FUNAI het aantal leden van de stam officieel op twaalfhonderd schatte. Op basis van zijn persoonlijke observaties tijdens verkenningsvluchten en expedities in het gebied, meende MacIntyre echter dat het werkelijke aantal dichter bij de 350 lag.
Onervaren filmmakers op afstand begeleiden
Vandaag de dag worden de 180 overgebleven leden van de stam geconfronteerd met een nieuwe aanval. Terwijl elders in Rondônia de bossen zijn omgehakt om plaats te maken voor veeboerderijen en sojaplantages, is hun reservaat van 186.000 vierkante kilometer een van de laatste bastions van ongerepte wildernis die nog over zijn in de staat. Ten minste vier groepen geïsoleerde inheemse nomaden trekken nog steeds door het reservaat, dat ook door buitenstaanders wordt begeerd.
Aangemoedigd door de opruiende retoriek van de rechts-populistische president van Brazilië, Jair Bolsonaro, drongen in 2019 opnieuw sterk georganiseerde kolonisten het inheemse grondgebied van de Uru-Eu-Wau-Wau binnen. De moedige pogingen van de stam om zijn land en tradities te verdedigen tegen deze bedreiging is het onderwerp van de nieuwe documentaire The Territory.
De film is geregisseerd door Alex Pritz en bevat cruciale momenten die zijn vastgelegd met waarheidsgetrouwe opnamen die door de Uru-Eu-Wau-Wau zelf zijn gemaakt. Dat was geen onderdeel van het oorspronkelijke plan. Toen in 2020 echter de coronapandemie uitbrak en de stam zijn land afsloot voor buitenstaanders, moesten Pritz en zijn productieteam het project zien te redden. Ze besloten de gok te wagen en lieten ontsmette camera’s achter bij de poort van het Uru-Eu-Wau-Wau-dorp. Vervolgens deelden ze de instructievideo’s via WhatsApp.
‘Ik maakte een demonstratievideo,’ zegt Pritz en hij vertelt hoe hij de basisprincipes van de camera uitlegde. ‘Dit is de aan/uit-knop, hiermee neem je op, hiermee stel je het geluid in enzovoort.’ Zodra de inheemse filmmakers de basis onder de knie hadden, gingen de videoworkshops over de fijne kneepjes van het maken van sequenties en scènes. ‘We gebruikten Braziliaanse films in het Portugees en hakten deze in stukken om ze te laten zien: “Dit is een opname. Dit een close-up. Zo knip je tussen deze twee verschillende dingen.”’
Meer dan een jaar lang filmden en produceerden de Uru-Eu-Wau-Wau hun eigen materiaal. ‘Ze lieten ons weten: “Hé, we gaan op patrouille. We denken dat dit gaat gebeuren”,’ herinnert Pritz zich. ‘We brainstormden over wie ze moesten volgen, hoe ze iets in beeld moesten brengen. Dan vertrokken ze en filmden zoveel ze konden. Wij zouden het daarna uitzoeken.’
Het resultaat is een verbazingwekkende en dramatische kijk op het leven van een belegerde inheemse gemeenschap in het Amazonegebied, van binnenuit gezien. We zien hun dagelijkse activiteiten, de avonden rond het vuur, hun bijeenkomsten. Het boeiendste van alles is dat we getuige zijn van hun inspanningen om hun grondgebied te bewaken en de confrontatie aan te gaan met landbezetters die illegaal bos kappen in hun reservaat. Tijdens het filmen van de documentaire ontdekten de Uru-Eu-Wau-Wau een krachtig wapen dat hen kan helpen bij de verdediging van hun territorium.
‘Ik denk dat het heel belangrijk is dat de inheemse bevolking haar eigen strijd filmt, haar verdediging van het grondgebied,’ schreef filmmaker Tangãi Uru-Eu-Wau-Wau in een sms die hij vanuit het reservaat verstuurde. ‘De dorpsbewoners maken deze dingen persoonlijk mee. Wij beleven de bedreigingen, de invasies van ons grondgebied, de landbezetters, de houtkappers. Door te filmen, kunnen we de belangrijkste momenten in onze gemeenschap documenteren.’
Een van de hoofdpersonen is de 22-jarige Bitaté Uru-Eu-Wau-Wau. Hij moest plotseling de leiding van de inheemse organisatie Jupaú op zich nemen na de brute moord op zijn kameraad Ari in 2020 in een plaats net buiten het reservaat. (De Braziliaanse autoriteiten zeggen dat ze een verdachte in de zaak hebben gearresteerd, maar ze hebben weinig details vrijgegeven).
In een WhatsApp-bericht, geschreven vanuit een observatiepost aan de grens van het gebied, vertelt Bitaté aan National Geographic dat hij hoopt dat de film het publiek binnen en buiten Brazilië zal voorlichten over de realiteit waarmee de Uru-Eu-Wau-Wau dagelijks wordt geconfronteerd. ‘Ik wil dat de wereld mijn volk leert kennen en begrijpt dat wij een hardwerkend volk zijn dat altijd moet vechten om ons grondgebied op alle mogelijke manieren te beschermen.’
In het spoor van de kettingzagen
Wat het baanbrekende karakter van The Territory verder versterkt, is de toegang die Pritz en zijn team kregen tot de kolonisten die land wilden opeisen in het reservaat van de inheemse bevolking. Camera’s volgen de mensen die streven naar kolonisatie met hun kettingzagen het bos in, terwijl ze eeuwenoude bomen omzagen en de jungle in lichterlaaie zetten. We realiseren ons al snel dat we getuige zijn van een brutale, illegale landroof.
Net als de wanhopige kolonisten die in de jaren tachtig Rondônia overspoelden en luidkeels klaagden dat de inheemse bevolking ‘te veel land’ had, zien deze moderne pioniers zichzelf als voorvechters van vooruitgang, de sleutel tot de toekomstige welvaart van Brazilië. ‘Het maakt me ziek dat we als criminelen worden gezien, alsof wij degenen zijn die het land schade berokkenen,’ zegt een jonge kolonist met de naam Martins in de camera, terwijl hij het stuk land dat hij net heeft ontgonnen in brand steekt. ‘Uiteindelijk zal de regering ons steunen, maar pas nadat wij het eerste werk hebben gedaan.’
Te zien is hoe een oudere kolonist genaamd Sergio een zeer georganiseerde poging leidt om een enorm stuk land, genoeg om duizend gezinnen te vestigen, in het hart van het reservaat te bemachtigen. Hij zegt met onverholen bitterheid over de Uru-Eu-Wau-Wau: ‘Ze bewerken geen land. Ze produceren niets. Ze wonen er alleen maar.’
Pritz vergeleek zijn ervaringen met de reportage van National Geographic uit 1988 en werd getroffen door de parallellen tussen de gebeurtenissen van toen en nu aan de grens van Rondônia. ‘Het voelt alsof de citaten uit het tijdschrift zo in de film zouden kunnen worden overgenomen of dat een citaat uit de film woord voor woord in dat artikel zou kunnen staan,’ aldus Pritz.
Op meer optimistische toon voegt hij eraan toe: ‘Het grote verschil wat betreft de manier waarop het verhaal wordt verteld, is dat de inheemse gemeenschap er zelf invloed op heeft. Ook al winnen ze de oorlog niet, ze hebben nieuwe instrumenten gekregen waarmee ze iets meer en op verschillende fronten kunnen vechten. Dat vind ik interessant.’
In een bijzonder aangrijpende scène zien we de familie van Bitaté ’s avonds in hangmatten rond het gemeenschappelijke vuur schommelen. Starend in de oranje gloed van de vlammen herinnert Warina, de oude grootvader van Bitaté, zich de tijd waarin hij en zijn medekrijgers verleid werden door de potten, pannen en andere geschenken van de FUNAI-ambtenaren. ‘Als dat niet was gebeurd, zouden we nu niet hier zijn, omringd door blanken,’ klaagt hij. In die tijd, zegt hij, ‘kon je eindeloos lopen en alleen maar bomen tegenkomen.’
In zijn moedertaal roept hij de Bitaté op om de strijd aan te gaan om het land te verdedigen en te voorkomen dat de Uru-Eu-Wau-Wau helemaal verdwijnen. ‘Het is nu aan de volgende generatie.’ We hebben het gevoel dat we getuige zijn van het doorgeven van de fakkel.
Het inheemse gebied van de Uru-Eu-Wau-Wau, dat nu omringd wordt door boerderijen en weilanden, dient als krachtig symbool voor alle reservaten en volkeren die worden bedreigd door een vloedgolf van verwoesting die het hele Amazonegebied dreigt te overspoelen.
Op een bepaald moment in de film zien we Neidinha Bandeira, een activiste die strijdt voor de rechten van inheemse volken, schommelen in een hangmat in haar huis in de hoofdstad van Rondônia, Porto Velho. Zij groeide als dochter van een rubbertapper op tussen de Uru-Eu-Wau-Wau. Haar inheemse dochter, Txai Suruí, is een van de uitvoerend producenten van de film.
‘Ze verbranden zonder na te denken,’ klinkt de stem van Bandeira terwijl we beelden van smeulend bos zien. ‘Het Uru-Eu-Wau-Wau-gebied vormt als het ware een barrière tegen ontbossing. Als het wordt gekapt, verliezen we ook de rest van het regenwoud.’ Terwijl we een Google Earth-beeld zien van het smaragdgroene inheemse land dat omringd wordt door een zee van verwoesting, voegt Bandeira toe: ‘Het behoud van het Uru-Eu-Wau-Wau-territorium is zonder enige twijfel de manier waarop we het Amazonegebied kunnen redden.’
Scott Wallace is hoofddocent Journalistiek aan de Universiteit van Connecticut en auteur van The Unconquered: In Search of the Amazon’s Last Uncontacted Tribes.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op nationalgeographic.com
