Aan het einde van het komend voorjaar zullen de vier miljoen inwoners van Kaapstad, een van de rijkste metropolen van Afrika, misschien in de rij moeten staan voor hun rantsoen drinkwater en daarbij bewaakt worden door gewapende beveiligers, want drinkwater is in deze regio een van de kostbaarste goederen geworden.
Door bevolkingsaanwas en ongekende droogten – die mogelijk worden verergerd door de klimaatverandering – kampt Kaapstad met een van de ergste watercrises in de wereld. Zuid-Afrikaanse leiders waarschuwen dat de inwoners zich moeten opmaken voor ‘Day Zero’, de dag waarop de stad gedwongen zal zijn de watertoevoer naar woningen en bedrijven af te sluiten omdat de waterreservoirs een gevaarlijk lage stand hebben bereikt. Ambtenaren van de stad vrezen dat die dag halverwege april zal komen en bijna onvermijdelijk is geworden.
“De vraag die mij overdag beheerst, is hoe we, wanneer Day Zero komt, drinkwater kunnen uitdelen om anarchie te voorkomen,” schreef Helen Zille, voormalig burgemeester van Kaapstad en huidig premier van de provincie Wes-Kaap, vorige week in een gastcolumn in een Zuid-Afrikaanse krant.
Jarenlang was het bijna ondenkbaar dat in een kosmopolitische stad het water op een zo grote schaal afgesloten zou kunnen worden. Maar door een te sterke ontwikkeling, de bevolkingsgroei en de klimaatverandering is de balans tussen waterverbruik en -winning ernstig verstoord en kampen steeds meer steden – van Noord- en Zuid-Amerika tot Australië en Azië – met ernstige tekorten aan drinkwater.
Nergens is die dreiging groter en lijkt die de inwoners sneller te zullen overrompelen dan in Kaapstad.
“Ik ben bang dat het vijf voor twaalf is,” zegt Anthony Turton, een Zuid-Afrikaanse expert in het beheer van hulpbronnen. “Er is geen tijd meer voor het vinden van oplossingen. We hebben een godswonder nodig. We hebben een goddelijke interventie nodig.”
Naderende ‘Day Zero’
De situatie lijkt met de dag te verslechteren.
De stad bereidt zich voor op de inzet van tweehonderd noodvoorzieningen bij supermarkten en op andere plekken waar veel mensen samenkomen. Elk van deze waterstations zou 20.000 inwoners van drinkwater kunnen voorzien. Stadsbeambten maken plannen om noodreservoirs met drinkwater op militaire bases op te slaan en zeggen dat het gebruik van kraanwater voor het vullen van zwembaden, het sproeien van tuinen of het wassen van auto’s verboden is. Deze week hebben de autoriteiten patrouilles voor het opsporen van waterdiefstal uit natuurlijke waterbronnen opgevoerd. Bij de bronnen waren volgens de plaatselijke pers eerder al vechtpartijen uitgebroken, waarna werd opgeroepen om hard op te treden tegen “nietsontziende waterhandelaren” die de prijs van gebotteld drinkwater sterk hebben verhoogd.
Al maandenlang roept de stad haar inwoners op om minder water te gebruiken, maar ruim de helft van de bevolking heeft vrijwillige beperkingen in het verbruik afgewezen. Dus riep de stad begin januari op om nog minder water te consumeren – slechts vijftig liter per dag, oftewel één zesde van wat de gemiddelde Amerikaan verbruikt. Als het verbruik niet drastisch en snel afneemt, zo waarschuwden functionarissen afgelopen week, zal het moment komen dat ‘Day Zero’ wordt afgekondigd en iedereen het met veel minder drinkwater moet doen: ongeveer 25 liter per dag, minder dan de hoeveelheid die doorgaans bij een douche van vier minuten wordt verbruikt.
“Ik weet niet zeker of we Day Zero kunnen afwenden,” zegt Kevin Winter, hoofdonderzoeker bij een stedelijke waterorganisatie aan de Universiteit van Kaapstad. “We gebruiken te veel water en we kunnen het niet stoppen. Het is tragisch.”
Volgens David Olivier, onderzoeker aan het Global Change Institute van de Universiteit van Witwatersrand, “is de levensstijl die we erop nahouden het wezenlijke probleem. De mensen denken eigenlijk dat ze het recht hebben om zoveel water te gebruiken als ze maar willen. De houding en de reacties op de meeste posts op sociale media is er een van verontwaardiging. Ze zeggen ‘we betalen onze belastingen’ en dus mogen we zo comfortabel mogelijk leven.”
De rol van klimaatverandering
De crisis in Kaapstad is tegelijkertijd uniek en niet ongebruikelijk.
Net als het zuiden van Californië is Zuid-Afrika een droge regio, maar de meest herkenbare landvorm van Kaapstad, de Tafelberg, houdt vochtige winden vanaf de warme oceaan tegen waardoor plaatselijk meer regen valt, die rivieren en ondergrondse waterreservoirs aanvult. Kaapstad is dus een oase die wordt omringd door halfwoestijnen binnen een Mediterraan klimaat. De schoonheid van de regio heeft veel mensen aangetrokken, wat het gebied een groeiende bevolking en veel welvaart heeft opgeleverd. Je vind hier nu zwembaden, parken met vijvers, wijngaarden en weelderige tuinen in overvloed, maar hoewel de stad zelf sterk is gemoderniseerd, leven er nog steeds honderdduizenden inwoners in armoedige townships, waar de werkloosheid 25 procent bedraagt.
In de afgelopen twintig jaar heeft Kaapstad de groeiende dreiging van watertekorten ten dele erkend. De stad nam maatregelen voor het verlagen van het verbruik uit zijn zes grote waterreservoirs, die 870 miljard liter water kunnen bevatten. Volgens Winter nam het waterverbruik per hoofd van de bevolking af, bracht de stad het aantal lekkages terug, dwong grootverbruikers om meer te betalen en riep de burgers op tot een efficiënt gebruik van drinkwater. Kaapstad werd met verschillende internationale prijzen op het gebied van waterbeheer onderscheiden. De stad probeert nu zelfs de grootste waterverspillers publiekelijk aan de schandpaal te nagelen door hun namen te publiceren.
Maar de stadsbestuurders maakten ook een steeds vaker voorkomende fout: ze gingen ervan uit dat toekomstige neerslagpatronen hetzelfde zouden zijn als die in het verleden of dat die patronen niet al te snel zouden veranderen.
“Het is alsof je in een auto rijdt en in de achteruitkijkspiegel kijkt,” zegt Winter. “Ze hebben oude problemen opgelost, maar ze keken niet vooruit naar de risico’s. Nu komt er een monstertruck recht op hen af.”
Tien jaar geleden kreeg de stad te horen dat ze méér drinkwater moest zien te winnen als gevolg van de bevolkingsaanwas en veranderingen die gepaard gaan met klimaatverandering – droger en warmer weer, met minder neerslag in de winter en afnemende debieten in de rivieren.
“Ze waren gewaarschuwd, maar die waarschuwingen waren niet genoeg om de aandacht af te leiden van scholen en ziekenhuizen en al die andere dingen die op de agenda stonden,” zegt Winter.
Uiteindelijk werd de dreiging snel reëel. In 2014 waren de zes stuwmeren nog vol, maar daarna volgden drie jaren van droogte achter elkaar – de ergste droogteperiode in ruim een eeuw. Volgens gegevens van de NASA bevatten de waterreservoirs nog maar 26 procent van hun maximale capaciteit. Verreweg het grootste reservoir, dat de helft van de watervoorziening van Kaapstad verzorgt, is er het slechtst aan toe. Wanneer dat reservoir een capaciteit van 13,5 procent bereikt, overwegen stadsbestuurders om de watertoevoer af te sluiten.
Hoewel het niet duidelijk is in hoeverre de huidige droogteperiode wordt veroorzaakt door natuurlijke variaties of door klimaatverandering, “is het duidelijk dat het bestaande systeem niet meer betrouwbaar genoeg is,” zegt Olivier. “We zullen misschien lange tijd niet meer zó’n zware droogteperiode meemaken, maar dit soort extremen zullen steeds vaker voorkomen.”
En de gevolgen ervan zouden ook op talloze andere plekken in de wereld gevoeld kunnen worden.
Meer bedreigde wereldsteden
Door recente droogteperioden hebben zich al hongersnoden en onlusten voorgedaan op het platteland rond de Arabische Zee, van Iran tot Somalië. Maar watercrises bedreigen nu ook de grootste steden ter wereld.
Veel van de 21 miljoen inwoners van Mexico-Stad hebben maar een deel van de dag stromend water, terwijl één op de vijf inwoners een paar uur per week kraanwater kunnen gebruiken. Meerdere grote steden in India kampen met watertekorten. Watermanagers in het Australische Melbourne lieten afgelopen zomer weten dat de stad over tien jaar onvoldoende drinkwater zou hebben. Het watertekort in Jakarta is zó nijpend dat de bodem van de stad sneller zakt dan de zeespiegel stijgt, omdat de inwoners steeds meer grondwater uit onderaardse reservoirs oppompen.
Net zoals bij het fiasco in Kaapstad daalde de waterstand in de reservoirs voor São Paulo in Brazilië in 2015 zó sterk dat de leidingen modder opzogen, noodtrucks met drinkwater werden overvallen en de beschikbaarheid van kraanwater in talloze woningen werd beperkt tot slechts tweemaal een paar uur per week. Alleen de komst van zware regenval weerhield de Braziliaanse autoriteiten ervan de watertoevoer geheel af te sluiten.
“São Paulo had minder dan twintig dagen aan drinkwater over,” zegt Betsy Otto, directeur internationale waterprogramma’s van het World Resources Institute. “We zien nu dat veel factoren elkaar beginnen te versterken, factoren die eerder zijn onderschat, genegeerd of nu plotseling opduiken. Samen creëren ze een ‘Perfect Storm’.”
Nu de vraag naar drinkwater door groeiende bevolkingen en intensievere landbouw in steeds welvarender regio’s snel stijgt, neemt ook de concurrentie om watervoorzieningen toe. Veel steden beseffen niet dat waterbronnen waarop ze denken te kunnen rekenen, door andere afnemers worden geclaimd of gebruikt, of zijn vervuild.
Intussen zorgt de klimaatverandering voor steeds scherpere pieken en dalen in het weer, met zwaardere stormen en ander extreem weer. “Kijk maar naar het recordjaar aan sneeuwval in zuidelijk Californië, na vijf jaar droogte en gevolgd door nog meer droogte – dat soort sterke schommelingen zijn waarschijnlijk de nieuwe norm,” zegt ze.
Zoals in het geval van Mexico-Stad en Jakarta is de infrastructuur vaak zeer gebrekkig. Drinkwatervoorzieningen zijn onhygiënisch, lekken, worden vervuild door zware metalen of leveren niet voldoende drinkwater. “Ze zijn niet op hun taak berekend,” zegt Otto.
Vaak gaat het daarbij om gebrek aan geld, maar bijna altijd spelen ook politieke factoren een rol.
Politieke fouten
“Eerlijk gezegd wordt het echt gevaarlijk wanneer onze politieke instituties de ontwikkelingen niet meer kunnen bijhouden,” zegt Geoff Dabelko, assistent-decaan en directeur van het programma milieustudies van de Ohio University. “Het overheersende verhaal in het komende decennium zal de manier zijn waarop onze instituties op het toegenomen tempo van verandering zullen reageren.”
In Zuid-Afrika dragen zowel het regerende African National Congress (ANC) en de Democratic Alliance, de oppositiepartij die de macht in Kaapstad in handen heeft, verantwoordelijkheid voor het onderhoud en de werking van de watervoorziening. Experts menen dat beide partijen grote fouten hebben gemaakt.
“Ze geloofden dat deze droogte van korte duur zou zijn en dat alles na een tijdje weer normaal zou zijn,” zegt Turton. “Maar de klimaatverandering is een blijvende factor en het begint nu pas tot de partijen door te dringen hoe sterk de vraag naar drinkwater zal toenemen.”
Voorlopig wordt in de regio hard gewerkt om meer water te winnen. Vier nieuwe ontziltingsfabrieken zijn in aanbouw. Nieuwe waterbronnen worden aangeboord en er wordt een fabriek voor het recyclen van afvalwater gebouwd. In de meeste gevallen zijn de bouwwerkzaamheden net over de helft.
Maar al deze projecten – op één na – lopen achter op schema. Stadsbestuurders zetten alles op alles om tenminste enkele van de projecten snel in gebruik te kunnen nemen.
“De inwoners van Kaapstad zijn erg verrast dat de situatie zo dramatisch is geëscaleerd, zegt Magalie Bourblanc, beleidsanaliste op het gebied van het beheer van hulpbronnen aan de Universiteit van Pretoria. “Maar ik denk dat de mensen er snel achter komen hoe ernstig de situatie kan worden.”
In South Africa, the ruling African National Congress and the Democratic Alliance, the opposition party that runs the city, each have some responsibility for maintaining or administering water. Experts suggest that each made fundamental missteps.
"Both believed that this would be a short-term drought and that things would return to normal at some point," Turton says. "But climate change is a factor now, and it's only begun to dawn on them how much the demand for water will just keep increasing."
For the moment, the region is scrambling to bring new supplies on line. Four new desalination plants are under construction. New water wells are being drilled and a plant that would reuse effluent is being built. Most of those projects are more than half completed.
All but one, however, is behind schedule, as city leaders push to at least get something up and running soon.
"Residents of Cape Town are very surprised by how dramatically the situation has escalated, says Magalie Bourblanc, a public policy analyst specializing in resource management at South Africa's University of Pretoria. "But I think people are realizing very quickly just how bad the situation could be."
