Bloemen, was, veren, hennepdraad, schelpen, kralen en zelfs stukjes aluminiumfolie – het zijn slechts enkele van de materialen die de Oekraïense kunstenares Dominika Dyka toepast in haar moderne uitvoeringen van de traditionele vinok (‘krans’ of ‘kroon’).
Eeuwenlang werden de bloemenkransen door meisjes en jonge vrouwen gedragen als symbool van puurheid en vruchtbaarheid, en nog steeds zie je ze veel op bruiloften en feesten. De oorsprong van de kransen ligt waarschijnlijk in heidense tradities die voorafgingen aan de kerstening van de Oost-Slavische volkeren in de tiende eeuw. Maar tegenwoordig maakt de hoofdtooi deel uit van een wederopleving van de traditionele Oekraïense cultuur, die de inwoners van dit land in hun dagelijks leven opnieuw omarmen – op een moderne manier en met het oog op een trots verleden en een veelbelovende toekomst.
Begin juli vormen de kransen de klassieke hoofdtooi op het Oekraïense feest van Ivan Koepala. Dit van oorsprong heidense feest werd lang geleden in de christelijke kalender opgenomen en verbonden met de naamdag van Johannes (‘Ivan’) de Doper en wordt ook in Rusland, Polen en Wit-Rusland gevierd. Naast sprongen door vuren omvatten de feestelijkheden ook het vervaardigen van kransen van verse bloemen en planten door jonge vrouwen. Iedere vrouw legt haar krans op het water van een rivier en probeert haar romantische toekomst te voorspellen aan de hand van de route die de krans op de stroming aflegt (of de man die de rivier in springt om de krans uit het water te halen). Maar dezer dagen spelen de kransen ook een rol op kunst- en muziekfestivals, in muziekvideo’s en in talloze posts op sociale media.
Oud en nieuw
De versies van Dyka – die ze samen met medewerkers in haar atelier ‘Derde Haan’ in het Oekraïense Lviv vervaardigt – behoren tot de meest opvallende van deze artistieke kransen. (‘Derde Haan’ verwijst volgens haar naar de derde kraai van de haan in de vroege ochtend en het louterende begin van een nieuwe dag). Ze baseert haar ontwerpen op onlangs gedigitaliseerde archieven van musea en op oude familiefoto’s, die naar haar en haar creatieve groep van stylisten, make-up-kunstenaars en kransenmakers worden opgestuurd.
“We passen materialen toe waarvan we weten dat ze eerder zijn gebruikt.” Het doel is volgens haar om deze herontdekte traditie nieuw leven in te blazen en om “de traditionele klederdracht van de Oekraïne met behulp van moderne fotografie te tonen, ver verwijderd van de aloude associaties met vergeelde oude foto’s.” En haar kransen worden niet door professionele modellen getoond, die hun hoofdtooi op veel moderne foto’s “kil en afstandelijk” presenteren. “Vrouwen zijn prachtig, ongeacht hun lengte, maten en leeftijd, en wij laten dat in onze foto’s zien,” zegt Dyka. Haar doel is eenvoudig: om tradities uit het verleden tot een kleurexplosie van kunst en nationale trots naar het heden te halen. “Er bestaat een natuurlijk verlangen om deze schoonheid aan iedereen te laten zien,” zegt zij.
(Bekijk ook deze verbluffende foto’s van klederdrachten uit de hele wereld.)
Er is een grote vraag naar deze kransen, die samen met traditionele kledingstukken als geborduurde hemden en jurken “steeds populairder worden,” aldus Daga Gregorowicz, lid van de Oekraïens-Poolse band DAGADANA en iemand die Dyka’s creaties met trots draagt. “Jarenlang hebben we gezocht naar een look die we tijdens onze optredens konden gebruiken. We komen uit twee buurlanden, Polen en de Oekraïne, en in onze muziek combineren we traditionele volkscultuur uit beide landen met moderne elementen als jazz, elektronica, rock en improvisatie.”
Toen zagen ze de kransen van Dyka. “Het lot moet dit al lang geleden voor ons gepland hebben: dat we onze cultuur in de hele wereld kunnen promoten en verhalen van vrouwen uit ons geboorteland kunnen vertellen,” zegt Gregorowicz. Volgens haar wekt de klederdracht de nieuwsgierigheid van het publiek naar de culturele rijkdom van Polen en de Oekraïne, en dat op festivals in de hele wereld: “Dit relatief onbekende stukje van de wereld is voor veel toeschouwers nogal exotisch, maar het heeft heel veel te bieden.”
In de Oekraïne zelf beïnvloedt de nieuwe populariteit van de kransen ook bloemisten. Volgens een van hen, Anastasia Proesjko, oprichtster van A Note on Flowers in Kiev, worden kransen besteld voor de doop van een baby, als verjaardagscadeau, om de opening van traditionele Oekraïense restaurants luister bij te zetten en als accessoires voor modeshows. Ze geeft ook masterclasses en lessen in het maken van kransen aan kinderen.
Maar de grootste afzetmarkt zijn nog altijd de bruiloften. “De kransen zijn erg populair als eerbetoon aan de Oekraïense afkomst en tradities, en ze dienen daarbij vrijwel altijd als aanvulling op hemden en jurken met hun roesjniki – banden van borduursels,” zegt Proesjko. Voorbeelden daarvan zijn vysjyvanka’s (traditionele geborduurde hemden), die door bekende designers als Vita Kin zijn ontworpen of door traditionele ambachtsvrouwen worden vervaardigd die “minder beroemd maar heel erg geliefd bij de bruiden” zijn.
(Ontdek ook de tien bestemmingen in de wereld waar je de mooiste bloemenpracht kunt bewonderen.)
Proesjko vindt persoonlijke elementen voor haar kransen belangrijk. “Je begint met het lint en de knoop, zodat je weet hoe groot de krans wordt. De neiging is belangrijk: hoe wordt de krans gedragen, meer op het voorhoofd of lager, op de achterzijde van het hoofd?”
Er komt ook wat wetenschap, mystiek en kunst bij kijken: “Je moet niet alleen de symboliek van de planten kennen” maar ook weten hoe ze zich gedragen bij vorst, droogte en “zonder water.” Verse planten worden gevoed met behulp van een prop katoen die met glucose is doorweekt en in het arrangement wordt verwerkt. Droogbloemen zijn fragieler, maar kunnen met lijm worden bevestigd. Een krans moet er natuurlijk uitzien maar ook stevig zijn, zodat de bruid naar hartenlust kan dansen. En zoals Proesjko uitlegt, moeten de bloemen uiteraard “dicht opeengepakt zijn geweven, alsof ze elkaar schouder aan schouder ondersteunen.”
De arrangementen van haar en andere kunstenaars zijn aan veranderingen onderhevig, maar de betekenis van de kransen zijn doordrongen van geschiedenis. “Een paar dagen vóór de bruiloft moest de bruid huilen,” herinnert Proesjko zich. “Het was op dat moment – toen ik bezig met het weven van een krans en de stengels onder het lint schoof – dat zij besefte dat ze ging trouwen. Dat was een zeer ontroerend moment.”
Symbool van nationale trots
Afgezien van de liefde en bruiloften speelt nog een ander sentiment een rol: patriottisme.
“De kransen werden weer populair na de Oranjerevolutie van 2004, de wedergeboorte van ons nationaal zelfbewustzijn. De mensen gingen weer houden van hun afkomst, van hun tradities,” zegt Proesjko.
Ook de tweede opstand in de Oekraïne, in 2014, was gericht op de Oekraïense onafhankelijkheid van Russische inmenging en versterkte de trend nog verder. Volgens Oeljana Yavna, oprichtster van de kledingwinkel Traditional Clothing of Ukraine in Lviv, werd de vintage-look “na de ‘Revolutie van Waardigheid’ van 2014” weer populair. Maar ze herinnert zich dat de vinok al tijdens de Oranjerevolutie een rol begon te spelen, “toen veel vrouwen hem als symbool van protest droegen.”
Volgens Mayhill Fowler, assistent-professor geschiedenis aan de Stetson University en gespecialiseerd in de cultuurgeschiedenis van Rusland, de Oekraïne en Oost-Europa in het algemeen, werden in de Sovjettijd bepaalde lokale tradities gedoogd. Zo mocht elke Sovjetrepubliek “een goedgekeurde volksdans en etnisch hoofddeksel of hemd hebben, van staatswege opgelegd, van boven.” De krans werd volgens haar van oudsher geassocieerd met bruiloftstradities, maar in de Sovjettijd werden de meeste bruiloften in buurt- of gemeentehuizen gehouden. Het devies was dat men deel moest uitmaken van een breder politiek project, in plaats van plaatselijke tradities. “Je kon niet te ver gaan, je moest je inhouden en er niet anti-Sovjet uitzien.”
(Lees ook hoe je al etend Rusland leert kennen.)
Maar tegenwoordig kunnen kunstenaars alle mogelijke plaatselijke tradities van het platteland en de volkskunst herontdekken en ze naar de moderne tijd vertalen. Zo zie je volgens Fowler “heel moderne outfits, maar dan met wat traditionele borduursels, roesjniki. En terwijl vysjyvanka’s van oudsher alleen tijdens een vakantie op het platteland werden gedragen, zijn ze nu modern en sexy, en zie je ze op een doordeweekse dag in de stad opduiken.” (Reizigers die het Ivan Koepala-feest in juli van dit jaar door toedoen van de coronavirus-pandemie hebben gemist, kunnen volgend jaar op 20 mei Vysjyvanka-dag vieren.)
Op muziekfestivals dragen veel bezoekers bloemkransen terwijl ze een biertje drinken en rondhangen. Volgens Fowler biedt de winkel Vsi Svoyi (‘Helemaal van ons’) in Kiev designers de gelegenheid om hun werk te exposeren en plaatselijke producten te verkopen aan klanten die daarnaar op zoek zijn. “De mensen ontdekken wat uit de Oekraïne zelf komt en vieren dat ook als consument.” Ze “drukken folkloristische motieven op een eigentijdse manier uit.”
Met haar buitengewone vinoks doet ook kunstenares Dyka dat. Vroeger werden traditionele bruiloftskransen slechts één keer gedragen. Maar de moderne, zeer persoonlijke en met hernieuwde energie vervaardigde kransen van tegenwoordig houden zich niet aan de regels: “Ook getrouwde vrouwen dragen deze kransen nu,” zegt Dyka, “en voelen zich jong en mooi.”
Eve Conant is journaliste en redactrice van National Geographic. Eerder woonde en werkte ze als correspondent voor Newsweek in Moskou. Volg haar op Twitter.
