Normaliter zie je op beelden van de webcam in het Meer van Taal, op de Filipijnen, het kalme water van het meer, wolken die voorbijdrijven en in de verte glooiend groene heuvels. Maar op de middag van 12 januari werd dit vredige beeld plotseling verstoord door een vloedgolf van ziedende as en gas, waarna de camera in een verstikkende duisternis werd gehuld.

De oprisping was het begin van een angstaanjagende reeks uitbarstingen van de vulkaan Taal, op het Filipijnse eiland Luzon. Op de eerste dag werd as uit de vulkaan door stoomexplosies tot een hoogte van bijna vijftien kilometer de lucht in geschoten. Verbluffende ‘lichtshows’ van vulkanisch weerlicht knetterden door de inktzwarte aswolken terwijl de regio werd getroffen door ontelbare aardschokken. Op 13 januari werd de uitbarsting meer ‘magmatisch’, wat betekende dat er fonteinen van lava uit de hoofdkrater omhoog schoten.

Op dit moment blijft er as op de Filipijnen neerregenen, ook in de hoofdstad Manilla, zo’n honderd kilometer ten noorden van de vulkaan. Vluchten zijn geannuleerd, scholen en andere openbare instellingen zijn gesloten en tienduizenden mensen zijn geëvacueerd van het vulkanische eilandje in het midden van het uitgestrekte Meer van Taal en uit het gebied eromheen.

Tot dusver zijn er geen doden of gewonden gemeld en de kans bestaat dat de uitbarsting met een sisser afloopt. Toch verblijven veel mensen in gebieden die een hoog risico lopen en komt de “zwaarste klap niet altijd aan het begin van een eruptie,” zegt Jenni Barclay, vulkanologe aan de University of East Anglia. “Op een tijdschaal die veel langer is dan de dreiging van bijvoorbeeld een orkaan, zou er nog iets veel gevaarlijkers kunnen gebeuren.”

Uitbarstingen in het verleden laten zien dat de Taal een dodelijke berg kan zijn, want uit de bronnen blijkt dat hij gedurende de hele geschiedenis duizenden slachtoffers heeft geëist. Mocht deze laatste uitbarsting explosiever worden (een mogelijkheid waarover wetenschappers zich ernstig zorgen maken), dan zou ze een heel scala van vulkanische gevaren met zich mee kunnen brengen – van een wolk van puin die over het meer schiet tot alles verwoestende tsunami’s.

“Dit is zeker een vulkaan die serieus genomen moet worden,” zegt Beth Bartel, woordvoerder van UNAVCO, een consortium op het gebied van aardwetenschappen van meerdere universiteiten en wetenschappelijke instellingen.

Taal en teken

Onder de Taal bevindt zich een reservoir met grote hoeveelheden magma, waardoor de vulkaan een van de meest actieveop de Filipijnen is en in de afgelopen paar eeuwen tientallen keren is uitgebarsten. Enkele van die historische uitbarstingen behoren tot de zwaarste in de geschiedenis van het land. En dat terwijl de Taal er op het eerste gezicht niet erg dreigend uitziet.

Veel van die historische uitbarstingen gingen uit van het vulkanische eilandje in het midden van het uitgestrekte Meer van Taal. Maar de vulkaan als geheel is veel groter dan dit uitstulpsel: het is een gigantische kom die caldera wordt genoemd. Bijna de hele caldera ligt verborgen onder het Meer van Taal en slechts een klein gedeelte van de vulkaan steekt boven het water uit.

Dat is niet alleen een probleem voor de bewoners van het centrale eilandje, maar ook voor de 25 miljoen inwoners die binnen een straal van zo’n honderd kilometer van de vulkaan wonen, van wie velen direct aan de oever van het Meer van Taal.

Vanwege de aanhoudende en intense vulkanische aardschokken en de uitbarstingen zelf heeft het Filipijnse Instituut voor Vulkanologie en Seismologie PHIVOLCS het alarmniveau vier afgekondigd, wat betekent dat een gevaarlijke uitbarsting binnen enkele uren of dagen tot de mogelijkheden behoort.

Link met het verleden

Om te begrijpen wat dat precies inhoudt, kunnen experts kijken naar aanwijzingen uit het verleden. De meest recente uitbarsting van de Taal was een kleine stroomeruptie in 1977, zegt Ed Venzke, databasemanager van het Global Volcanism Program van het Smithsonian Institution.

Hoewel er daarna dus veertig jaar lang geen uitbarsting heeft plaatsgevonden, is deze vulkaan “duidelijk al heel lang onrustig,” zegt Amy Donovan, expert in vulkanische risico’s aan de University of Cambridge. Hoewel veel van de oprispingen van de Taal vergeleken met andere vulkaanuitbarstingen eerder bescheiden zijn geweest, heeft de vulkaan ook zeer explosieve erupties voortgebracht. En gezien het grote aantal mensen dat direct naast of in de omgeving van de vulkaan woont, hebben die uitbarstingen veel levens geëist.

De uitstoot van grote hoeveelheden as, die vaak vrijkomen bij de zwaardere oprispingen van de vulkaan, verergeren het probleem nog. De as kan drinkwaterreservoirs vervuilen, elektronische apparatuur beschadigen, akkers verstikken en vee- en huisdieren fataal worden. En als mensen genoeg van het as inademen, kan het ook voor hen dodelijk zijn; het inhaleren van minuscule glassplinters in het as is sowieso gevaarlijk, maar mensen die al lijden aan aandoeningen van de luchtwegen lopen extra veel risico, evenals zeer jonge kinderen en ouderen.

Bij eerdere uitbarstingen heeft de Taal ook ziedende pyroclastische stromen voortgebracht, oftewel extreem hete wolken van as, puin en gas die zich met grote snelheid verplaatsen en binnen enkele seconden duizenden mensen kunnen doden. Boris Behncke, vulkanoloog aan het Italiaanse Istituto nazionale di geofisica e vulcanologia, deelde enkele voorbeelden op Twitter, waaronder pyroclastische stromen van een uitbarsting in 1911, waarbij 1335 mensen op het centrale eilandje omkwamen.

In een aannemelijk ‘worst-case scenario’ zou er niet alleen sprake zijn van de meer gebruikelijke pyroclastische stromen of gloedwolken, maar ook van ‘grondgolven’ (een term die is ontleend aan de wetenschap van kernexplosies), oftewel gloedwolken van as en heet gas die van de basis van de uitbarstingspluim uitgaan en door hun lage dichtheid over het water kunnen scheren, aldus Donovan. Volgens Bartel kunnen deze golven “letterlijk alles zandstralen wat ze op hun pad vinden, ook de tegenoverliggende oever van het meer.”

Als bij een explosieve uitbarsting bovendien delen van het eiland worden verwoest en in het Meer van Taal storten, zou dat tsunami’s kunnen veroorzaken die de oevers van het meer zullen schoonvegen. Zoals in december 2018 bij de uitbarsting van de vulkaan Anak Krakatau bleek, is er maar een kleine instorting van een vulkaanwand voor nodig om een dodelijke tsunami te ontketenen.

Ook als er geen tsunami ontstaat, kunnen heel bijzondere en potentieel verwoestende golven genaamd seiches worden gecreëerd als gevolg van neervallende rotsen en vulkanische aardschokken. En als het puin met voldoende energie wordt uitgeworpen, kan het ook direct op de oevers van het meer neerstorten.

De toekomst van Taal

Het voorspellen van uitbarstingen is altijd zeer moeilijk. Donovan wijst erop dat we niet weten hoe de eigenschappen van het magma onder de Taal sinds de uitbarsting van 1977 is veranderd. En hoewel experts veel kunnen aflezen uit sporen van eerdere uitbarstingen, kan het verleden lang niet alles vertellen. “Elke uitbarsting is weer anders,” zegt Venzke. “Niets is zeker.”

Het is mogelijk dat dit grimmige scenario zich niet zal afspelen en dat we het ergste van wat de Taal ditmaal kan aanrichten, al achter de rug hebben, zegt Donovan. “Hij kan gewoon een beetje as en een paar lavafonteinen uitbraken en dan weer gaan slapen.”

Omgekeerd zou de uitbarsting van de afgelopen dagen het openingssalvo kunnen zijn van een veel langere reeks erupties, zegt James Hickey, geofysisch vulkanoloog aan de University of Exeter. Maar ook als de uitbarsting explosiever zou worden, dan zouden enkele, alle of geen van deze risico’s zich kunnen voordoen.

Toch doen mensen in de wijde omgeving er verstandig aan om uit te gaan van een ‘worst-case scenario’ en redelijke voorzorgsmaatregelen te moeten nemen, zegt Donovan. Wie zich nog in de buurt van de Taal bevindt en nog geen gehoor heeft gegeven aan het evacuatiebevel, doet er goed aan om meteen uit laaggelegen gebied nabij de vulkaan te vertrekken. En om informatie van de plaatselijke autoriteiten ter harte te nemen.

Intussen wachten vulkanologen gespannen af, omdat uit erupties in het verleden is gebleken hoe gevaarlijk deze specifieke vulkaan kan zijn. “Toen ik gisteren zag dat de Taal was uitgebarsten, was ik echt geschokt,” zegt Bartel.

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com