“Mijn vredigste momenten vind ik op het water,” zegt antropoloog Thoiba Saeedh kort voordat we in een speedboot over de spiegelgladde Indiase Oceaan scheren, op weg naar het eilandje Felidhoo in de Malediven. Het vaartuig trekt een wit spoor tussen zanderige palmeilandjes, waarvan sommige zijn voorzien van vakantievilla’s op houten platformen. Een troep dolfijnen dartelt in de kalme deining op en neer terwijl vliegvissen op onwaarschijnlijke wijze door de lucht zweven.
Als 2500 jaar wordt de cultuur en identiteit van de Malediviërs bepaald door een maritieme levensstijl. De eilandstaat bestaat uit twee lange ketens van 26 koraalatollen waarbinnen 1196 eilandjes liggen die zó plat zijn dat ze amper boven de zeespiegel uitsteken.
Buitenstaanders kennen de eilandstaat waarschijnlijk vanwege zijn vakantiestranden en als het eerste land op aarde dat vermoedelijk door de gestaag stijgende zeespiegel in de oceaan zal verdwijnen. Dat lot zal ook Felidhoo treffen, waar Saeedh mij een cultuur en levenswijze wil tonen die nu al begint te vervagen.
Terwijl de aarde steeds sneller opwarmt, probeert deze eilandstaat tijd te winnen, in de hoop dat de internationale gemeenschap de CO2-uitstoot zal verlagen voordat het voor de Malediven te laat is. De archipel probeert zijn voortbestaan veilig te stellen met een plan dat een aanzienlijk deel van de nationale begroting opslokt: de aanleg van een hoger gelegen kunstmatig eiland, om de meerderheid van de 555.000 Malediviërs te huisvesten. Intussen is een Nederlands ontwerpbureau van plan om in een lagune in de hoofdstad Malé vijfduizend drijvende huizen te bouwen.
Lees ook: Deze luxeresorts willen de Malediven redden
Dat mogen dan extreme maatregelen zijn, maar het zijn ook extreme tijden voor de Malediven. Op de laatste klimaatconferentie van de VN, afgelopen herfst in Glasgow, hield president Ibrahim Mohammed Solih de wereldleiders voor: “Het verschil tussen anderhalve graad Celsius en twee graden Celsius betekent een doodvonnis voor de Malediven.” Het was niet de eerste smeekbede. Tien jaar eerder had Solih’s voorganger, Mohammed Nasheed, een ‘onderwaterzitting’ van zijn kabinet belegd waarop alle aanwezigen een duikuitrusting droegen. Op die vergadering stelde hij voor om de voltallige bevolking naar Australië over te brengen.
De gedwongen overgang van het eilandleven op plekken als Felidhoo naar een leven op een kunstmatig platform met wolkenkrabbers, dat ‘Stad van de Hoop’ zal worden gedoopt, is een waarschuwing: de klimaatverandering eist in toenemende mate en op alle continenten zijn tol, met als gevolg dat we vaak nog eerder onze identiteit zullen kwijtraken dan onze plek. Dus zelfs als de Malediven op deze veranderende planeet zullen voortbestaan, blijft de vraag: wat zal er worden gered en wat zal er verloren gaan?
Gevormd door prehistorische vulkanen
Een miljoen jaar voor de opkomst van de dinosauriërs schoof de Indiase plaat op relatief hoge snelheid naar het noorden en trok daarbij een diepe vore in de aardkorst, waaruit een lange keten van vulkanische bergen verrees. In de loop der tijd werden deze vulkanen door wind en golven afgesleten, waardoor een lange reeks koraalatollen ontstonden: de Malediven.
Het totale landoppervlak van deze eilandstaat bedraagt niet meer dan driehonderd vierkante kilometer, en dat in een gebied dat zich over ruim 90.000 vierkante kilometer oceaan uitstrekt. Slechts een handvol eilandjes is groter dan 120 hectare. De verstrengeling van lange ketens van eilandjes en de oceaan hebben de identiteit van de Malediven gevormd, en de grens tussen beide werelden is onvermijdelijk vaag. “Als ik het over ons land heb, heb ik het ook over het water,” zei Saeedh. “Voor ons is het water niet te scheiden van het land; het ‘land’ omvat oceaan en eilanden, want dat is de plek waar we wonen.” Kortom, als jouw ‘land’ voor 99 procent uit oceaan bestaat, kun je er maar beter van houden.
Ook de eilandjes zelf hebben een ietwat vluchtige aard: het zijn merendeels zandbanken op levende koraalriffen. Afhankelijk van oceaanstromingen en de afzetting van zand groeien en slinken ze en verrijzen wat hoger of lager uit zee. (De lijst van ‘verdwenen eilanden’ van de Malediven is lang.)
De meeste eilanden, waaronder dat van de hoofdstad Malé, steken niet meer dan zo’n één meter boven de zeespiegel uit. Klimaatwetenschappers voorspellen dat het land tegen het einde van de eeuw door de zee zal zijn verzwolgen. Hulhumalé, het kunstmatige ‘reddingsvlot’ dat wordt aangelegd, ligt twee meter boven de zeespiegel.
Aan de ontwikkeling van het platform werd in 1997 begonnen door miljoenen tonnen zand van de zeebodem op te dreggen en in twee aangrenzende en ondiepe lagunes te storten, waardoor 428 hectare aan gecompacteerd ‘nieuw land’ ontstond.
Lees ook: Alles wat je moet weten voordat je de Malediven bezoekt
“Twee derde van de bevolking kan op deze twee hoofdeilanden worden gehuisvest,” zei Ismail Shan Rasheed, strategisch planner van de Hulhumalé Development Corporation.
In veel opzichten is Hulhumalé een stedenbouwkundige fantasie, een beetje zoals het videospel SimCity, waarin spelers hun eigen stad kunnen ontwerpen en bouwen. Parken en appartementen, moskeeën en winkels, skateparken en trottoirs, scholen en straten – ze zijn allemaal aangelegd in een keurige badplaats, die in 2018 door een brug van anderhalve kilometer lengte met de hoofdstad Malé werd verbonden.
Rasheed zelf verhuisde in 2013 naar Hulhumalé, vanuit een krappe flat in Malé waar zijn kinderen niet buiten konden spelen en waar de astma van zijn jongste werd verergerd door uitlaatgassen. Op een maquette waarop woningen en andere gebouwen ter grootte van luciferdoosjes aan een lange boulevard liggen, wijst hij de openbare parken en groenruimten aan die hem de frisse lucht bieden waarnaar hij op zoek was. “Sinds we naar Hulhumalé zijn verhuisd, heeft zij geen last meer van haar astma,” zegt hij.
Meer is op komst. De eerste fase van het project heeft al een keurige badplaats opgeleverd, terwijl fase twee nog in aanbouw is. Vorig jaar september is Aishah Moosa verhuisd naar het nieuwste gedeelte van Hulhumalé, waar een cluster van appartementenflats van 16 tot 24 verdiepingen is verrezen, omringd door bergen grind, half-voltooide parkeergarages en stapels troep.
In elke woontoren is de voltallige bevolking van meerdere eilandjes ondergebracht. Moosa verhuisde van een éénkamerflat in Malé, dat ze met haar zus en twee neven deelde, naar een appartement met drie kamers op de bovenetage van ‘H2’. “Er wonen hier nu zóveel mensen...” verzucht zij. “We kennen onze buren niet eens.”
Het woont hier beter, maar het scheelt niet veel. “We wonen nu in deze woontorens omdat we geen andere keus hebben,” zegt Moosa. “We zouden het liefst op de eilanden wonen, maar daar vind je geen opleidingen en ziekenhuizen.” Haar nieuwe woning kan de gemeenschapszin van het eilandleven niet vervangen. En op haar piepkleine, in geeloranje geschilderde balkonnetje heeft ze nu de beschikking over iets wat voorheen ondenkbaar was: hoogte. “We zijn er niet aan gewend om zo hoog te wonen,” zegt ze terwijl ze nerveus over de balustrade naar beneden kijkt.
Belaagde natuur
Vreemd genoeg voor een land dat langzaam in zee verdwijnt, komt het onderwerp zeespiegelstijging hier zelden ter sprake. De Malediviërs laten dat aan politici of activisten over. En aangezien de Malediven een strikt islamitisch land is, zeggen veel bewoners dat alles in handen van Allah ligt. Bovendien werd de oceaan al lang voordat de zeespiegel begon te stijgen als een bedreiging gezien. Zo vielen er bij de grote tsunami van 2004 zo’n honderd doden op deze eilanden.
In tegenstelling tot het blootvoetse Robinson Crusoe-imago dat de Malediven aankleeft en dat door de reisbranche graag wordt benadrukt, kampt de vaste bevolking van de Malediven met dezelfde eigentijdse problemen als die van grotere landen ver van zee. Het toerisme en het geld heeft tot een razendsnelle ontwikkeling van luxeresorts en een explosieve groei van de hoofdstad Malé geleid, die op een eilandje van minder dan twee vierkante kilometer is gebouwd maar inmiddels 193.000 inwoners telt, wat het tot een van de dichtstbevolkte steden ter wereld maakt.
De hoop is nu dat de ‘City of Hope’ ook enkele van de andere problemen van de Malediven zal oplossen, door ruimte te bieden aan betere scholen en banen in een land met een werkloosheid van vijftien procent.
“We hebben ons explosief ontwikkeld!” zegt Fayyaz Ibrahim, die in de vijftig is en een duikwinkel bezit. Hij herinnert zich nog de tijd van rustige straten met maar een paar auto’s, toen zijn familie in 1974 naar de stad verhuisde om er te profiteren van betere banen, scholen en basisvoorzieningen. Toen het toerisme een hoge vlucht nam, drong de moderne wereld zich in een adembenemend snel tempo op. Eeuwen van stadsontwikkeling deden zich hier binnen enkele tientallen jaren voor.
Lees ook: Koraal van Great Barrier Reef herstelt niet snel genoeg
Tegenwoordig bieden de smalle straten van Malé plaats aan een chaos van meanderende scooters, zijn de steeds hogere gebouwen van de stad bezaaid met uitlaten voor airconditioning en bouwsteigers, en reikt het nieuwe beton tot aan de zee. Dieselgeneratoren ter grootte van warenhuizen zorgen voor elektriciteit en uit de kraan komt drinkwater dat door industriële ontziltingsfabrieken uit zee is gewonnen. Afval wordt in grote pramen geladen en op een naburig eilandje gestort. Reusachtige tetrapoden liggen als betonnen kraaienpoten voor de zeedam om de golven te breken. Net als het koraal waarop Malé is gebouwd, verkeert de stad in een voortdurende staat van verbouwing.
Verdwijnende levenswijze
Op de bootreis van Malé naar het negentig kilometer zuidelijker gelegen eilandje Felidhoo varen we tussen enkele van de 130 ‘resorteilanden’ van de Malediven door – privéeilandjes die voor het toerisme zijn ingericht en waar bikini’s en alcohol aanvaardbaar zijn – en daarnaast langs bewoonde eilanden waar Malediviërs wonen en werken en diverse ‘onbewoonde’ eilandjes.
Volgens schrijfster, dichteres, documentairemaakster en architecte Mariyam Isha Azeez is de identiteit van de Malediviërs te vinden op de ‘onbewoonde’ eilanden. “De Malediven zijn niet de resorts of deze stad,” zegt ze. “Het zijn de eilanden.”
Van oudsher zijn veel mensen van het ene naar het andere eiland gemigreerd, op zoek naar betere kansen, visgronden, handel of een nieuwe plek om te wonen. Als eilandjes onbewoonbaar worden, worden ze verlaten en trekken de bewoners naar nieuwe eilandjes. “Eeuwenlang was het zeilen van het ene naar het andere eilandje een levenswijze van de Malediviërs,” schreef historica Naseema Mohamed, een levenswijze die zich volgens haar “in harmonie met de oceaan” afspeelde.
Abdul Shakoor Ibrahim (72) is op Felidhoo geboren, werkte zijn hele leven lang als ambtenaar in Malé en keerde na zijn pensionering terug naar zijn thuiseiland – een lang gekoesterde droom. Maar ook Felidhoo ondergaat natuurlijke en kunstmatige veranderingen. De stijgende zeespiegel speelt daarin een rol, maar volgens Ibrahim ook de aanleg van de nieuwe haven op het eiland. Daarbij werd een massieve en onbeweeglijke zeewering in zee gebouwd, waardoor de natuurlijke stromingen en de aanvoer van zand werden onderbroken. Het zand wordt door de zee nu op plekken afgezet waar het niet hoort.
De veranderingen maken Saeedh, de antropologe die me naar dit eilandje heeft meegenomen, bezorgd. Terwijl ze in een traditionele hangende stoel van hout en kokosvezel zit, spreekt ze open en met een heldere visie op wat komen gaat over de turbulente ontwikkelingen die haar land doormaakt: de stijgende zeespiegel, het hoge migratietempo, de klimaatverandering en de snelle verstedelijking. Ze wijst er ook op dat haar landgenoten een aangeboren begrip hebben voor de vluchtige aard van hun woonoord.
“Je moet onze relatie met de oceaan begrijpen. We leven samen met de oceaan en zijn creaturen, met de gevaren ervan en met de zorgen die zij ons baart,” zegt ze. Volgens haar zijn de Malediviërs heel goed in staat om met de dreiging van een verdwijnend land om te gaan. “Het idee dat een eiland voor altijd zal bestaan, gaat tegen de natuur in.”
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com
