ANTON TSJECHOV, NAAST SCHRIJVER OOK ARTS, werd door een van zijn vrouwelijke patiënten eens gevraagd hoe de vreselijke oorlog die toen ergens aan de grenzen van het tsarenrijk woedde, zou eindigen. ‘Waarschijnlijk met de vrede,’ was zijn koele antwoord. Ik heb vrijwel alle plaatsen bezocht waar de in 1860 in de zuidelijke havenstad Taganrog geboren Tsjechov heeft gewoond, inclusief het kuuroord Badenweiler in het Zwarte Woud, waar hij in 1904 zijn laatste adem uitblies. Van alle plekken is er mij één het dierbaarst: zijn buitenhuis in Jalta, op de Krim. Het is omringd door een parkachtige tuin met exotische bomen, die de aan tbc lijdende schrijver er tegen het einde van zijn korte leven zelf heeft geplant.
Zelf groeide ik als jongen op in de Noord-Hollandse badplaats Zandvoort, waar de Tweede Wereldoorlog op de achtergrond steeds aanwezig was. Het oude dorp, de belle époquebadhuizen, de smaakvolle winkels en grand hôtels, zelfs een variététheater waren door de Duitsers opgeblazen voor de bouw van de Atlantikwall. In de duinen speelden wij kinderen in en rond de betonnen bunkers. Soms vonden we een halfvergane Duitse helm of een paar lege patroonhulzen onder het helmgras. Maar het idee dat het opnieuw oorlog in Europa zou kunnen worden, was simpelweg absurd. Dat werd ons ook op school geleerd. Oorlog was iets van vroeger. Ouderwets. Zwart-wit. Zoals de beroemde foto van Anne Frank op het Zandvoortse strand, vijf jaar voordat ze in Bergen-Belsen zou worden vermoord. Zelfs in 1981, toen half Nederland de straat opkwam om te protesteren tegen de neutronenbom, was het ondenkbaar dat het Rode Leger werkelijk een aanval op het vrije Westen zou inzetten. Het idee werd weggelachen.
Nu, in de eerste helft van 2022, is het lachen ons in Europa collectief vergaan. Met de door Vladimir Poetin begonnen oorlog tegen Oekraïne – de slachtpartijen, de verkrachtingen, de vernietigingen – zijn we teruggeslingerd naar de donkerste jaren van de vorige eeuw. Kiev, Charkov, Boetsja, Marioepol: het zijn maar een paar getroffen plaatsen. Wie had dit kunnen bevroeden? Rusland heeft zich onder ruim twintig jaar Poetin ontwikkeld van een aanvankelijk milde autocratie tot een fascistische dictatuur. Niemand kan dat zijn ontgaan. Toch werden ook veel Ruslandkenners door Poetins schanddaad verrast. Niet zozeer door de aanval zelf, als wel door de nietsontziende wreedheid waarmee dat gebeurde. Ook ik – to be honest.
En dat terwijl ik de afgelopen dertig jaar, wonend in de voormalige Sovjet Unie, één ding al snel besefte: dat de geschiedenis in deze contreien, anders dan bij ons in het Westen, nooit is weggeweest. De demonen van het verleden zijn met de strijd in Oekraïne bruut ontwaakt. Zoals eerder op de Balkan het geval was, in de oorlogen in de jaren negentig.
WAT KRANKZINNIG TOCH, hoe de wereld in het bestek van minder dan een half mensenleven zó kan veranderen! De eerste keer dat ik Tsjechovs villa in Jalta bezocht, was in de nadagen van de Sovjet-Unie, eind jaren tachtig. De rode banieren sierden de straten. De tweede keer, in 1996, was de Sovjet-Unie al uiteengevallen en was de badplaats Oekraïens grondgebied. Het geel van de zon, dat van de onafzienbare koren- en zonnebloemvelden, en het blauw van de zee hadden hun plek gevonden in de nationale vlag. De derde keer, na de annexatie van de Krim door Rusland begin 2014, wapperde aan de beroemde boulevard reeds de Russische driekleur, die van de bezetter. Tsjechovs huis bleef staan – rondom vonden geopolitieke metamorfosen plaats, met als belangrijkste keerpunt de opstand tegen de Ruslandgezinde president Viktor Janoekovitsj op het Majdan Nezalezjnosti in Kiev, omdat men zijn tot op het bot corrupte regime zat was.
IN DIE WINTER VAN 2014 vloog ik er vanuit Moskou naartoe. Ik kende de stad goed. Kiev was hard op weg een van de elegantste hoofdsteden van Europa te worden. Het was goed toeven op de flaneerader Chresjtsjatyk, met haar sjieke winkels, koffiehuizen, monumentale stalinistische architectuur. Voor een fooi kon je romantische boottochtjes maken op de Dnjepr, op schepen van DDR- of Sovjetmakelij. Tussen de gouden, mintgroene en blauwe koepels van orthodoxe kerken, in de steile straatjes met kinderhoofdjes, waande je je in het decor van de verhalen van grote schrijvers als Babel, Paustovski of Boelgakov, wiens woonhuis je daar nog altijd kunt bezoeken. Het nachtleven gonsde, alom was er energie, hoop.
De sneeuw viel, in die winter van 2014. Het was bitter koud. Het Majdan was een bijna middeleeuws fort van verzet geworden. In mijn roman Poubelle verhaal ik hoe opstandelingen met geweren, messen en zelfs kromzwaarden over het plein patrouilleerden, hun verlangen om zelf over hun leven te kunnen beslissen verdedigend. Wekenlang sliepen de revolutionairen in bivaktentjes op het plein. Voordat Janoekovitsj uiteindelijk naar Rusland vluchtte en zijn protserige paleis vol goudstaven, oldtimers, privédierentuin en andere luxe achterliet – als een van de eersten mocht ik er naar binnen –, was het Majdan het toneel van moordpartijen. Nóg zie ik hoe links en rechts van mij, bij de McDonald’s, tieners dood neervielen, geraakt door sluipschutters op de daken. Ingevlogen vanuit Rusland, zoals later bleek.
Ik ging door naar de Krim, waar inmiddels de eerste groene mannetjes ‘zonder insignes’ waren opgedoken. Russische militairen, zo wist iedereen. Maar Poetin bleef ontkennen, draaien, liegen. Zoals het Kremlin nog tot vlak voor de invasieoorlog tegen Oekraïne, die begon in de vroege ochtend van 24 februari dit jaar, zijn misdadige plan bleef ontkennen.
In de eetzaal van het Sevastopol Hotel in Sebastopol, waar ik vaker had gelogeerd, was in het voorjaar van 2014 een bruiloft aan de gang. ‘Hé buitenlander, meekomen jij!’ De bruid, een mollig meisje van begin twintig die in haar jurk van zachtgele tule oogde als een luxe paasei, trok me mee de dansvloer op, terwijl haar kersverse echtgenoot het orkest met zijn straaldronken kop begon te dirigeren. Ook weer zoiets: niet alleen aan de vooravond van omwentelingen en catastrofes, zelfs ten tijde van omwentelingen en catastrofes gaat het leven altijd gewoon door.
‘Welkom in de heldenstad Sebastopol!’ viel overal te lezen aan de stadsgrenzen. Samen met steden als Leningrad (nu Sint-Petersburg), Odessa, Stalingrad (Wolgograd), Moskou, Kiev, Fort Brest en Novorossiejsk is Sebastopol een zogeheten ‘heldenstad’. Een eretitel uit de Sovjettijd, verkregen voor het moedige en hardnekkige verzet tegen de nazi’s ten tijde van de Grote Vaderlandse Oorlog, zoals de Tweede Wereldoorlog in Rusland wordt genoemd. Sebastopol was door de Duitsers bijna geheel in puin gelegd. Nu, in de karakteristieke witte Stalinbarok herrezen, is het een heerlijk oord aan zee, ook al wordt de Russische status van de stad, net als die van de gehele Krim, door de internationale gemeenschap niet erkend. Het referendum waarmee Poetin in maart 2014 het schiereiland Heim ins Reich terugbracht, was een aanfluiting.
Bruidsparen in de gehele voormalige Sovjet-Unie plegen op hun trouwdag een bezoek te brengen aan een oorlogsmonument. Daarmee geven ze uiting aan het volgende besef: er is geen heden zonder verleden. Om het leven te vieren, moeten we de gevallenen eren. Misschien is dit wel de grootste misdaad van Poetin: hoe kun je na de recente Russische gruweldaden in Oekraïne niet met dubbele gevoelens een oorlogsmonument in Rusland bezoeken? Er een krans leggen? Met zijn wraakoorlog tegen de imaginaire fascisten in Kiev, met Volodimir Zelenski als boegbeeld, heeft Poetin de nagedachtenis aan hen die hun leven gaven in hun strijd tegen het fascisme bezoedeld.
WAT WAREN HET, EROP TERUGKIJKEND, heerlijke, onschuldige jaren! Het decennium vlak na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991. De boulevard van Jalta, altijd al een parel, kon stilaan wedijveren met die in Nice. De wereld ontdekte steeds meer de charmes van steden als Odessa – het ‘Slavische Marseille’, smeltkroes van Russische, Oekraïense, Joodse,Italiaanse en andere cultuur. Alom waren nog de parafernalia van zeventig jaar Sovjet-Unie, maar men was hard op weg aansluiting te zoeken bij het Westen. Bij de waarden van de Verlichting.
Althans, dat was de hoop. Nadat Poetin in Kiev zijn ultieme nachtmerrie, een opstand van het volk, had zien slagen tegen zijn bondgenoot Janoekovitsj, ging hij er met gestrekt been in. Voorkomen moest worden dat westerse waarden als vrijheid en democratie via Oekraïne op een dag ook zijn land als een schimmel konden aanvreten. Kort na de annexatie van de Krim begon hij een hybride oorlog in Oost-Oekraïne, in de regio Donbas. Het gebied met zijn onafzienbare zonnebloemvelden en zware industrie was in de wereld voorheen amper bekend. Het leven van miljoenen mensen – etnische Russen en Oekraïners, die al generaties lang vreedzaam samen ijzererts dolven in mijnschachten, naar school gingen, het theater bezochten – was voor de wereld een zwart gat.
Dat veranderde met de ramp met de MH17 in juli 2014, toen een Maleisisch passagiersvliegtuig met 298 mensen aan boord, onder wie 193 Nederlanders en vier Belgen, door een Boekraket uit de lucht werd geschoten. Misschien was die catastrofe achteraf wel de eerste wake-upcall voor ons in het verwende, welvarende en ook wel enigszins zelfvoldane Westen: dat ook wij op een dag weer te maken zouden kunnen krijgen met de demonen uit het verleden. In de maanden voorafgaand aan de MH17-ramp reisde ik uitgebreid door de Donbas. Ik bezocht steden als Donetsk, Kramatorsk en Slovjansk, plekken die Rusland via de door hen gesteunde rebellen van de ‘fascisten in Kiev’ wilden bevrijden. Anno 2022 vullen de plaatsnamen opnieuw de krantenkolommen en -websites. De oorlog van toen bleek de prelude op die van nu.
Hoe is het mogelijk dat Poetin, geboren in Leningrad, een stad die tijdens de negenhonderd dagen durende Duitse blokkade een miljoen doden te betreuren had, dezelfde misdaad heeft begaan in Marioepol? Russische en Tsjetsjeense soldaten brachten bij de inname van de stad duizenden mensen om. Tussen de brandende puinhopen stonden ze te juichen. Toen Poetin het bevel gaf de laatste verzetshaard in de stad, de Azovstal-fabriek, waar zowel Oekraïense strijders als burgers waren achtergebleven, zodanig af te sluiten dat ‘geen vlieg’ eruit kon ontsnappen, was hij helemaal Stalin geworden.
VAN MARIOEPOL NAAR TSJECHOVS geboorteplaats Taganrog is het met de auto maar twee uur rijden, een kleine 120 kilometer langs de kust. Een heerlijke tocht in vroegere tijden, toen de hersenschimmen van één man om het oude imperialistische Rusland in ere te herstellen, alsook om wraak te nemen op het Westen, de wereld nog niet in een nieuwe afgrond hadden gestort. Tsjechov, diep humaan in zijn ontledingen van de menselijke ziel, draait zich nu vrijwel zeker om in zijn Moskouse graf. In de hoofdstad van de agressor.
