Elk jaar worden op 10 december de Nobelprijzen uitgereikt. Die traditie startte ná de dood van hun grondlegger: Alfred Nobel, de Zweedse chemicus en industrieel, overleed op deze datum in 1896. In zijn testament legde hij de basis voor de prestigieuze prijzen, die dit jaar al voor de 120ste keer worden uitgereikt. Ze waren een manier om de wereld ten goede te veranderen, maar ook om zijn eigen naam te zuiveren. Wie was Alfred Nobel en wat is zijn nalatenschap?

Uitvinder van dynamiet

Alfred Nobel werd in 1833 in Stockholm geboren, maar bracht zijn jeugd door in Sint-Petersburg. Zijn vader stuurde daar een machinefabriek aan. Zo kwam hij al vroeg in aanraking met techniek, chemie en industriële innovatie. De fabriek werd in 1859 overgedragen aan de tweede zoon uit het gezin, Ludvig Nobel.

Alfred keerde vervolgens met zijn vader terug naar Zweden. Daar stortte hij zich op de studie van explosieven, op zoek naar een manier om het instabiele nitroglycerine veilig te kunnen gebruiken. Die zoektocht verliep (letterlijk) niet zonder slag of stoot: in 1864 kwamen zijn jongere broer Emil en meerdere werknemers om het leven bij een ontploffing in de familiefabriek.

Niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!

Toch vond Alfred later wel de oplossing. Hij ontwikkelde een stabiele, hanteerbare vorm van nitroglycerine en noemde het dynamiet. Die uitvinding maakte hem schatrijk. Mijnbouwers en tunnelbouwers maakten er dankbaar gebruik van, net als wapenfabrikanten. Juist dat laatste zou later aan zijn geweten gaan knagen.

‘Handelaar in de dood’

In 1888 werd Alfred geconfronteerd met een macabere vergissing. Een Franse krant publiceerde per ongeluk zijn necrologie – men had hem verward met zijn net overleden broer Ludvig – en typeerde hem als een ‘handelaar in de dood’. Het vooruitzicht dat zijn naam voorgoed verbonden zou blijven aan oorlogsgeweld raakte hem diep. Het leidde tot de invloedrijkste beslissing uit zijn leven.

Op 27 november 1895 tekende Alfred in Parijs zijn laatste testament. Hierin legde hij vast dat zijn fortuin (nagenoeg geheel) beschikbaar gesteld werd om jaarlijks prijzen uit te reiken aan mensen die ‘de mensheid de grootste dienst hebben bewezen’. Daarvoor wees hij vijf domeinen aan: natuurkunde, scheikunde, geneeskunde, literatuur en vrede. Nationaliteit mocht daarbij géén rol spelen, een revolutionair idee in een tijd waarin de meeste onderscheidingen nationaal waren.

Leestip: Marie Curie won twee Nobelprijzen, maar haar succes kwam niet vanzelf

Bij zijn overlijden bedroeg zijn vermogen ruim 31 miljoen Zweedse kronen, wat naar de huidige maatstaven ongeveer gelijkstaat aan 200 miljoen euro. De Nobelprijzen worden tot op de dag van vandaag bekostigd uit het rendement op Nobels nalatenschap, dat door de Nobelstichting wordt beheerd en belegd.

Eerste uitreiking in 1901

Alfreds familie betwistte het testament, maar tussen 1897 en 1898 keurden de betrokken Zweedse en Noorse instituten het document alsnog goed. In 1900 werd de Nobelstichting opgericht, en in 1901 werden de eerste prijzen uitgereikt. Tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog waren er periodes waarin de prijzen niet werden uitgereikt, waardoor dit jaar niet de 125ste maar de 120ste editie plaatsvindt.

Vredesprijs als enige in Oslo

Het Noorse parlement kreeg, op nadrukkelijk verzoek van Nobel, de verantwoordelijkheid voor de Vredesprijs. Een taak die het Noors Nobelcomité tot op de dag van vandaag uitvoert. De overige prijzen worden in Stockholm toegekend door gespecialiseerde academies, waaronder de Zweedse Academie en het Karolinska-instituut. De Nobelprijs voor de Vrede wordt daarom uitgereikt in Oslo, de rest in Stockholm.

Grootse nalatenschap

Hoewel het prijzengeld tegenwoordig rond de acht miljoen Zweedse kronen ligt, ongeveer 730.000 euro, is het vooral de immense prestige die de Nobelprijs tot de hoogste eer in de wetenschap en cultuur maakt.

Inmiddels hebben de Nobelprijzen talloze ontdekkingen, zoals penicilline en röntgenstraling, beloond én (indirect) aangejaagd. Ook burgerrechtenbewegingen en conflictoplossingen kregen door de Vredesprijs ongekende internationale aandacht. Nobels laatste wens werkt zo elk jaar opnieuw door. Hij wilde zijn naam zuiveren, maar kreeg een nalatenschap die groter werd dan hij ooit kon voorzien.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!