De enorme droogte heeft ertoe geleid dat het waterpeil van de Mekong in Zuidoost-Azië het laagste peil in ruim honderd jaar heeft bereikt. Deskundigen waarschuwen dat dit desastreuze gevolgen kan hebben voor zowel vissen als de tientallen miljoenen mensen die aan de rivier wonen en werken.

In de Mekongregio vallen eind mei normaal gesproken cruciale moessonregens. De crisis begon toen deze uitbleven. Het droge weer, dat door weerfenomeen El Niño wordt veroorzaakt en door klimaatverandering werd versterkt, hield tot in juli aan. Volgens waarnemers was de situatie op dat moment verslechterd door de stuwdammen stroomopwaarts in China en Laos. Deze landen hielden voor eigen doeleinden water vast.

Uiteindelijk viel er in de laatste week toch regen in grote delen van het stroomgebied, waardoor het waterpeil langzaam steeg. Desondanks waarschuwen deskundigen ervoor dat de mogelijke schade door de droogte weleens erger kan zijn dan in 2016. Toen veroorzaakte een periode van droogte bosbranden rond het Tonlé Sapmeer in Cambodja en werd de voedselproductie in grote delen ontregeld.

Veel rijstboeren in de regio konden hun hoofdgewas niet planten. Gevreesd wordt dan ook voor een veel kleinere oogst deze herfst. Een lagere waterstand kan ook een verwoestend effect hebben op de voortplanting van vissen in het stroomgebied van de Mekong. In deze periode is een stijgende waterspiegel gewoonlijk het signaal voor vissen om te gaan paaien en hun jongen op de wereld te zetten. Tot op heden lijkt er echter nog maar weinig van te komen.

Misschien nog verontrustender is dat deskundigen verwachten dat perioden van droogte en verstoring van de waterstroom in de Mekong vaker voor zullen komen. Ze waarschuwen dat dit er uiteindelijk toe kan leiden dat het volledige ecosysteem instort.

“Nu er stroomopwaarts nog meer dammen zijn gebouwd en de effecten van klimaatverandering zich opstapelen, komt het punt waarop de Mekong deze veranderingen niet meer aankan steeds dichterbij,” zegt Brian Eyler, programmadirecteur voor Zuidoost-Azië van het Stimson Center in Washington, D.C.

Overstroming

De Mekong ontspringt in het Tibetaanse Hoogland en stroomt door zes Aziatische landen, namelijk China, Myanmar, Thailand, Laos, Cambodja en Vietnam. De rivier mondt uit in de Zuid-Chinese Zee. Het stroomgebied kent de grootste binnenvisserij ter wereld. Meer dan zestig miljoen mensen zijn voor hun levensonderhoud afhankelijk van de rivier.

Er zijn maar weinig rivieren waarvan de waterstand tijdens de seizoenen net zo snel stijgt en daalt als in de Mekong. Op sommige plekken kan het peil aan het einde van het droge seizoen wel twaalf meter zijn gezakt. De moessonregens zorgen voor een overstroming die sediment met zich meevoert dat essentieel is voor de landbouw. Daarnaast worden enorme hoeveelheden larven en visjes, waaronder veel ernstig bedreigde soorten zoals de Pangasianodon gigas, meegevoerd naar het Tonlé Sapmeer en andere uiterwaarden waar ze kunnen opgroeien.

Elk jaarverzamelen wetenschappers monsters van deze visjes en larven in de Mekong nabij Phnom Penh in Cambodja. Dit jaar is er door de abnormaal lage waterstand tot op heden echter nog geen overstroming geweest. De wetenschappers hebben dan ook geen verspreiding van vislarven gezien.

“Zonder overstroming kan het paaien vertraging oplopen of worden overgeslagen,” aldus Zeb Hogan, National Geographic Explorer en visbioloog aan de University of Nevada, Reno. Hij leidt het USAID-project ‘Wonders of the Mekong’. “Voor zeldzame en bedreigde soorten vormt deze situatie een bedreiging voor hun voortbestaan. Voor vissen die commercieel gezien belangrijk zijn, kan de productie in de toekomst aanzienlijk lager zijn.”

Volgens Peng Bun Ngor, visecoloog bij het Cambodjaanse visserijbeheer, moet visbroedsel zich door de lage stand gedwongen ophouden op plekken waar ze gemakkelijker door vissers kunnen worden gevangen. “Hierdoor wordt het probleem van lage aanwas steeds groter.”

Dambeleid

Dit jaar hield de droogte in de Mekongregio aan door warme luchtstromingen vanaf de Stille Oceaan. Dit wordt ook wel het El Niño-effect genoemd. Ook klimaatverandering is volgens deskundigen een stuwende factor. Het moessonseizoen wordt hier aanmerkelijk door verkort.

“Ik twijfel er geen seconde aan dat deze periode van droogte wordt veroorzaakt doordat weerspatronen veranderen als gevolg van klimaatverandering en met name de opwarming van de aarde. Het zou me niet verbazen als dit nog een paar jaar voortduurt,” zegt Peter Moyle, emeritus hoogleraar Biologie aan de Universiteit van Californië - Davis.

Volgens Moyle en anderen dragen de dammen in de bovenloop van de Mekong bij aan de achteruitgang van het hele rivierenstelsel.

Moyle: “Bij dammen hoopt zich sediment op, ze hinderen de migratie van vissen en de reservoirs die ontstaan voorzien slechts een fractie van de visserijen die anders van het stromende water zouden profiteren.” Hij voegt eraan toe dat de dammen de effecten van de droogte zullen versterken.

China heeft elf dammen gebouwd in de hoofdtak van de Mekong (of Lancang zoals de rivier in China heet). Het land krijgt flinke kritiek te verduren, omdat het de dammen in het geheim beheert en daarbij nauwelijks rekening houdt met de afwaartse stroming. China is geen lid van de intergouvernementele Mekong River Commission. Deze organisatie is in 1995 opgericht om de samenwerking in het stroomgebied van de Mekong te bevorderen.

China besloot om de hoeveelheid water vanaf de Jinghong-dam in juli met twee weken te halveren in verband met onderhoud. Aangenomen wordt dat dit besluit voor een groot deel heeft bijgedragen aan de historisch lage waterspiegel in de Mekong dit jaar. Beloften van China om in de toekomst meer damwater vrij te geven, hebben alleen maar geleid tot meer bezorgdheid over de mate waarin China de stroming in de Mekong kan reguleren.

“Dit benadrukt de ongelijkheid tussen landen in het stroomgebied van de Mekong,” zegt Sarah Null, professor aan het Department of Watershed Sciences van Utah State University. “Rijkere landen halen steeds meer voordelen uit stuwdammen, waaronder economische voordelen en een grotere energietoevoer. Armere landen daarentegen worden zwaarder getroffen door milieuvervuiling en een verminderde voedselzekerheid.”

'Batterij van Azië'

Veel deskundigen maken zich zorgen over de effecten die de plannen van Laos op het milieu zullen hebben. Dit land wil ‘de batterij van Zuidoost-Azië’ worden door tientallen waterkrachtcentrales te bouwen in de Mekong en de zijrivieren. Vervolgens wil het land stroom gaan verkopen aan zijn buurlanden.

Eerder deze maand, op hetzelfde moment dat China de waterstroom vanaf de Jinghong-dam reduceerde, voerde Laos proeven uit met de gigantische Xayaburi-dam in het noorden van het land. De dam is het eerste waterkrachtproject in de hoofdtak van de Mekong en moet in oktober dit jaar in bedrijf worden genomen. Door de proeven is de stroming van de Mekong verder verstoord geraakt.

Laos is een van de armste landen in de regio. Het land heeft bijna vijftig actieve waterkrachtcentrales in meerdere zijtakken van de Mekong. Daarnaast zijn er nog eens meer dan vijftig gepland of in aanbouw. Sommige daarvan in de hoofdtak van de Mekong. Afgelopen jaar brak een dam in Zuid-Laos door, waardoor een groot gebied overstroomde en tientallen mensen omkwamen. Milieuactivisten waarschuwen er al langere tijd voor dat de projecten in Laos milieuproblemen met zich meebrengen die niet bij de besluitvorming onder ogen worden gezien of worden meegerekend.

“In de regio heerst totale anarchie wat betreft waterkracht en de politiek eromheen,” zegt Eyler, schrijver van het boek Last Days of the Mighty Mekong. “Er is geen totaalvisie over hoe de ‘batterij van Azië’ eruit moet komen te zien en er is geen visie over hoe die batterij in de praktijk zal werken.”

Toch zijn er signalen dat sommige landen in het stroomgebied van de Mekong steeds meer zoeken naar alternatieve vormen van energie. Hoge functionarissen in Cambodja hebben hun twijfels geuit over plannen voor twee dammen in de Mekong in het noorden van het land die door de Chinezen zullen worden gebouwd. In plaats daarvan wil Cambodja de productie van zonne-energie opschroeven.

Volgens Hogan moet worden voorkomen dat de Mekong hetzelfde lot ondergaat als andere zwaar ingedamde rivieren, zoals de Colorado in de Verenigde staten. Hier is de natuurlijke hydrografie compleet veranderd en de paai en intrek van de meeste inheemse vissen bijna volledig verdwenen.

Hij wijst erop dat het stroomgebied van de Mekong vele jaren opmerkelijk veerkrachtig is gebleken, maar nu onder ongekende druk staat.

Hogan : “De rivier is de levensader van bijna heel Zuidoost-Azië. Door het steeds snellere tempo van de veranderingen in combinatie met een opeenstapeling van gevolgen van grensoverschrijdende stressfactoren en de dreigende gevolgen van klimaatverandering ontstaat de angst dat de rivier geleidelijk haar functie zal verliezen, totdat deze de grote diversiteit aan wilde dieren en de miljoenen mensen die ervan afhankelijk zijn niet meer kan ondersteunen.”

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com