Op 15 maart 2023 werd voor het eerst een rivier omgedoopt tot nationaal park. Nationaal Park Vjosa in Albanië staat op de werelderfgoedlijst van Unesco, herbergt driehonderd culturele momenten en biedt een thuis aan ruim duizend soorten flora en fauna. Maar dat is niet het belangrijkste. Het park is vooral bedoeld om een van de laatste wilde rivieren van Europa te beschermen: de ruim vierhonderd kilometer lange Vjosa.

Nationaal Park Vjosa

Op weg van Griekenland naar de Adriatische Zee glinstert en schittert het turquoise water van de rivier de Vjosa ononderbroken door de ongerepte berglandschappen van Zuid-Albanië. Decennialang werd de rivier bedreigd door dammen en mijnbouwactiviteiten. De Vjosa, die dankzij haar unieke status nu is beschermd, is hopelijk een voorbeeld van hoe we (ongerepte) rivieren kunnen redden.

Als het gaat over bescherming worden rivieren doorgaans slechts beschouwd als schakel van een groter ecosysteem, bijvoorbeeld als onderdeel van een nationaal park. Maar studies tonen aan dat dat niet effectief is, mede doordat rivieren daardoor nooit in hun geheel worden beschermd. Wat er gebeurt in een onbeschermd deel van een rivier, kan veel invloed hebben delen stroomafwaarts.

‘Om een rivier te beschermen, moet je je eerst richten op de rivier zelf,’ zegt Ulrich Eichelmann, ecoloog en natuurbeschermer bij Riverwatch in Wenen, en directeur van Save the Blue Heart of Europe, een internationale coalitie die het voortouw nam in het beschermen van de Vjosa. Samen met andere activisten brengt hun aanpak nu naar andere landen op de Balkan. ‘We willen dat dat deze benadering de regel in plaats van de uitzondering wordt,’ zegt Eichelmann.

Hoe red je een rivier?

Zoet water herbergt veel leven. Toch zijn rivieren, meren en moerasgebieden over het algemeen sterker aangetast dan ecosystemen in zee en op het land, zo blijkt uit onderzoek. Veel rivieren op de Balkan zijn nog relatief ongerept, maar er staan duizenden waterkrachtprojecten gepland: lange tijd gold dat ook voor de Vjosa.

De campagne om de Vjosa te beschermen, leidde tot jarenlange protesten, rechtszaken en internationale druk op Albanië om de damplannen te schrappen. De regering, die worstelt om de economische omstandigheden in het arme land te verbeteren, heeft zich lang verzet, vooral omdat Albanië voor zijn elektriciteit bijna uitsluitend afhankelijk is van waterkracht.

Veelbelovende rivieren om te beschermen

De meeste rivieren in de Balkan zijn ecologisch zo waardevol, dat ze volledig beschermd zouden moeten worden tegen de bouw van bijvoorbeeld dammen, zeggen natuurbeschermers. Vladimir Topić van het Bosnische Centrum voor Milieu zegt dat de nieuwe status van Vjosa ‘het begin kan zijn van soortgelijke bescherming voor andere rivieren in de Balkan’.

Eén van die rivieren is de Neretva, die door Bosnië en Herzegovina en Kroatië stroomt. Terwijl delen halverwege al zijn afgedamd, stroomt de bovenloop van de rivier, die is bezaaid met spectaculaire watervallen en ongerepte bossen, nog steeds vrijelijk.

De Vjosa als inspiratiebron

Activisten hopen dat de nieuwe status van de Vjosa zal dienen als inspiratiebron voor de bescherming van wilde rivieren over de hele wereld. Maar ze waarschuwen ook dat er nog veel werk aan de winkel is bij de Vjosa: van het uitzoeken hoe om te gaan met bestaand landgebruik en eigendomsrechten, tot het bouwen van een bezoekerscentrum en het bemannen van het park met getrainde rangers. Volgens de website moet de eerste fase van het park begin 2024 zijn afgerond.

Hoe ziet dat Nationaal Park Vjosa eruit? Bekijk hier de beelden.