De brute moord op een Britse journalist en een inheemse mensenrechtenactivist in het Braziliaanse deel van het Amazonegebied heeft mij diep geraakt. Ik kende de beide mannen, ik ken het gebied waar de moorden plaatsvonden en ik ken de mensen die er wonen. En griezelig genoeg ken ik ook de man die heeft bekend de moorden te hebben begaan. Zijn naam werd al een paar dagen na de vermissing van het tweetal als verdachte genoemd. Het duo verdween op 5 juni in het reservaat van Javari-vallei, een immense wildernis van regenwouden en meanderende rivieren in het grensgebied van Brazilië met Peru en Colombia.
Dom Phillips (57) had vrij genomen van zijn baan als verslaggever voor The Guardian om aan een boek over het Amazonegebied te werken. Meerdere keren hebben we dagboekaantekeningen over onze ervaringen in het regenwoud met elkaar vergeleken, waarbij we elkaar tips en contacten aan de hand deden. Bruno Pereira (41) was een inheemse mensenrechtenactivist die zijn leven wijdde aan de verdediging van de meest kwetsbare groepen in Brazilië. Hij was een strijder tegen wil en dank – een zachtaardige en vriendelijke vader van drie kinderen, van wie twee peuters.
Pereira was een bron van onschatbare waarde voor talloze verhalen die ik voor National Geographic heb geschreven. Daarin noemde ik soms zijn naam, maar meestal niet, om hem te beschermen tegen degenen die sinds het aantreden van de rechts-populistische president Jair Bolsonaro, in 2019, de leiding hebben over de FUNAI (Fundação Nacional do Índio), de Braziliaanse dienst voor indianenzaken. Als ervaren veldagent met veel expertise op het gebied van de bescherming van geïsoleerde stammen moest Pereira onder het bewind van Bolsonaro extra goed opletten, want vanaf het begin behoorde het terugdraaien van maatregelen die bedoeld waren om territoria van indianenstammen en het milieu in het Amazonegebied te beschermen tot een van de speerpunten van Bolsonaro’s beleid.
De man die heeft bekend Phillips en Pereira te hebben vermoord, is een tanige 41-jarige visser met de naam Amarildo da Costa de Oliveira die door iedereen Pelado (‘Kale’) wordt genoemd. Zodra ik zijn naam in het nieuws hoorde, wist ik zeker dat het om de man ging die ik twintig jaar eerder had leren kennen. Costa de Oliveira was een ervaren woudloper, die zijn houthakkersbijl met grote precisie en zonder blikken of blozen in een boomstam kon slaan, op slechts een paar centimeter van zijn blote voeten. Hij behoorde tot de tien niet-indiaanse woudlopers die in 2002 samen met twintig indiaanse scouts van drie verschillende stammen waren ingehuurd voor een Braziliaanse overheidsexpeditie naar het hart van het immense reservaat Terra Indígena do Vale do Javari. Het doel van de missie was om de mysterieuze en zelden waargenomen stam van de flecheiros (‘Pijlmensen’) op te sporen, maar er géén contact mee te leggen.
De expeditie werd geleid door de vooraanstaande voorvechter van indianenrechten en onderzoeker Sydney Possuelo, oprichter en destijds directeur van de Afdeling Geïsoleerde Indianen van de FUNAI. Eind jaren tachtig had hij vooropgelopen in het uitstippelen van het uitzonderlijke Braziliaanse beleid om geen contact met geïsoleerde stammen te leggen en ze op die manier te behoeden voor gedwongen contacten met buitenstaanders. In 1996 speelde hij een belangrijke rol bij de instelling van het ruim 85.000 vierkante kilometer grote reservaat van de Javari, een ongerept regenwoud van onschatbaar ecologisch en cultureel belang. Het reservaat telt de grootste concentratie van extreem geïsoleerde – of ‘niet-gecontacteerde’ – indianenstammen in de wereld. Possuelo nodigde fotograaf Nicolas Reynard en mij uit om de expeditie voor National Geographic vast te leggen.
Toen het reservaat in de jaren negentig werd ingesteld, zag Possuelo toe op de gedwongen uitzetting van honderden niet-indiaanse houthakkers, goudzoekers, jagers en vissers, die zich hadden gestort op de enorme voorraden aan hout, vis en wild in het reservaat. Sommige van de landverhuizers vestigden zich net buiten de grens van het reservaat, in een hele reeks schamele nederzettingen aan de rivier de Itacuaí. De nederzettingen waren opgebouwd uit houten hutten op palen die onderling met loopplanken waren verbonden. Tot de landverhuizers die zich in een van deze gehuchten vestigden, behoorde ook de familie van Costa de Oliveira. Veel van de verdreven families waren woedend over de instelling van het Javari-reservaat en koesterden grote verbittering jegens de indianen en hun medestanders.
Hoe was de vriendelijke, 21-jarige woudloper die ik me uit 2002 kan herinneren, veranderd in een geharde crimineel die geregeld getuige moet zijn geweest van de stroperij op grote hoeveelheden illegaal gevangen vis en wild en die meedeed aan aanvallen op buitenposten van de regering? Was hij uitgegroeid tot een soort sicario, in een escalerende oorlog om het Amazonegebied en zijn natuurlijke schatten en inheemse beschermers? (Volgens de Braziliaanse autoriteiten zijn er in verband met de moorden nog twee andere verdachten aangehouden en is men op zoek naar nog eens vijf mogelijke betrokkenen.)
Toen ik mijn dagboekaantekeningen van twintig jaar nog eens doorbladerde, vond ik sporenaanwijzingen voor de duistere kant van Costa de Oliveira. In de week voordat de expeditie op pad ging, vertelde hij me op een avond bij het kampvuur dat hij en twee andere vissers een keer waren aangevallen door gemaskerde bandieten toen ze zich een weg baanden door een furo, een van de vele routes waarmee bochten in de meanderende rivieren van de regio afgesneden konden worden; gedurende het vloedseizoen worden deze furos toegankelijk. De aanvallers stalen de buitenboordmotoren van de vissers, naast geweren en tweehonderd kilo aan vis. Costa de Oliveira en zijn vrienden betaalden smeergeld aan de plaatselijke politie om de boosdoeners op te sporen en – in zijn woorden – ‘te breken.’ Ik vroeg hem wat dat betekende. ‘Ze te doden.’ Volgens hem werden de levens van de bandieten destijds alleen gespaard dankzij de aanwezigheid van andere agenten. Het was precies in een van die smalle furos langs de rivier de Itacuaí dat Costa de Oliveira en minstens één andere verdachte Pereira en Phillips in een hinderlaag hebben gelokt en vermoord.
Geen bescherming van de overheid
Volgens experts is het Javari-reservaat de laatste jaren een nóg gevaarlijker gebied geworden, vooral voor indianen en hun milieubewuste verdedigers. De voornaamste reden daarvoor zijn volgens hen de retoriek en het beleid van de regering-Bolsonaro, die zich openlijk vijandig jegens de indiaanse bevolking en de milieubeweging uitlaat. Door deze houding van de overheid is de ontbossing in het gebied en ook het aantal indringers (veeboeren, houthakkers, goudzoekers en avonturiers van alle mogelijke snit) in indiaanse territoria sterk toegenomen. Daarnaast is er voor de georganiseerde misdaad meer ruimte ontstaan om in de onafzienbare wouden van het Amazonegebied steeds straffelozer te werk te gaan.
‘Momenteel staan illegale indringers in de indiaanse territoria onder bescherming van de overheid, tot aan Bolsonaro toe,’ zegt Possuelo, die inmiddels met pensioen is en in de hoofdstad Brasilia woont. ‘Ze worden steeds overmoediger en agressiever, omdat ze zich beschermd voelen door de regering.’
Onder Bolsonaro is er op de budgetten van de FUNAI en de Braziliaanse milieudienst IBAMA (Instituto Brasileiro do Meio Ambiente) gekort. Ervaren veldwerkers zijn overgeplaatst of ontslagen en vervangen door politieke bondgenoten. Kort nadat de door Bolsonaro benoemde nieuwe directeur van de FUNAI, Marcelo Augusto Xavier da Silva, in 2019 aantrad, werden vijftien veldcoördinatoren zonder waarschuwing vooraf ontslagen. Nog veelzeggender was misschien dat ook Pereira moest aftreden als directeur van de Afdeling Geïsoleerde Indianen, waaraan hij ruim een jaar lang leiding had gegeven. In de dagen vóór zijn ontslag zag Pereira nog toe op een gecoördineerde en gezamenlijke razzia met helikopters van de IBAMA, de federale politie en legereenheden, waarbij tientallen baggermachines werden vernietigd die in het bezit waren van illegale goudzoekers die aan de oostrand van het Javari-reservaat actief waren. De operatie leverde Pereira de vijandschap van enkele machtige en gevaarlijke mensen op. Het was de laatste grote actie tegen criminelen die de natuurlijke hulpbronnen van het Javari-reservaat plunderen.
Op onze verzoeken aan de leiding van de FUNAI om commentaar te geven op de recente moorden en op de gebrekkige bescherming van het Javari-reservaat en andere inheemse territoria, werd niet gereageerd.
Na zijn gedwongen aftreden als directeur op een gevoelige post nam Pereira zelf ontslag en keerde terug naar het Javari-reservaat. Daar had hij in de jaren 2010 meerdere jaren doorgebracht en een schat aan kennis vergaard over geïsoleerde stammen en de beste manier om ze te beschermen. Omdat de FUNAI steeds minder capabel en bereid leek te zijn om het reservaat te beschermen, meldde Pereira zich als vrijwilliger aan en begon een geheel uit indianen bestaande bewakingseenheid te trainen, die illegale indringers in het gebied moet ontmoedigen. Hij liet de leden van de patrouille zien hoe ze hun logistiek moesten organiseren en trainde ze in het maken van navigatie-gebonden foto’s en video’s, radiocommunicatie en het gebruik van drones. Pereira nodigde Phillips uit om zijn werk in het Javari-reservaat vast te leggen en kennis te maken met de leden van de nieuwe patrouille. Toen ze op 3 juni met het team op pad waren, kregen ze het aan de stok met Costa de Oliveira en twee andere vissers.
Volgens getuigen van de indiaanse patrouille uitten de vissers bedreigingen en richtten ze hun geweren dreigend op Pereira en Phillips, die de confrontatie op video vastlegden. De beelden maakten deel uit van een schat aan bewijzen voor milieuovertredingen die binnen het reservaat waren begaan en die door de indiaanse patrouille waren vergaard. Op de dag van de verdwijning van het tweetal was Pereira van plan het materiaal te overhandigen aan de federale politie.
‘Zeker, het is gevaarlijk. Onze teams gaan erop uit en worden geconfronteerd met indringers,’ zei Paulo Marubo, algemeen coördinator van UNIVAJA (Unio de Povos Indígenas do Vale do Javari), de vakbond voor inheemse volken van de Javari-vallei. Toen ik hem vorige week in zijn kantoortje in Atalaia do Norte aan de rivier de Javari belde, zei hij: ‘Het is een risico, maar als wij niets doen, doet niemand het.’
Drie jaar geleden werd Maxciel Pereira dos Santos, een medewerker die door de FUNAI was ingehuurd, in de buurt van het plaatsje Tabatinga, aan de hoofdtak van de Amazone, op klaarlichte dag vermoord door een moordeskader op motoren. Bekend was dat Pereira dos Santos meerdere confrontaties met vissers en wildstropers in het Javari-reservaat had gehad. Kort vóór zijn dood maakte hij deel uit van een team dat een aantal stropers op heterdaad binnen het reservaat had betrapt. De criminelen waren in het bezit van driehonderd schildpadden en een buit van 40.000 schildpaddeneieren. De moord is nooit opgelost.
Na de laatste moorden zien inheemse voormannen een onheilspellende trend in de strijd voor hun rechten en bronnen. ‘Het niveau aan geweld tegen Maxciel en de manier waarop ze Bruno en Dom Phillips hebben vermoord, laat zien dat er een reële haat tegen milieubeschermers en inheemse mensen bestaat,’ zei Beto Marubo, de nationaal vertegenwoordiger van UNIVAJA die vorige week vanuit Atalaia uitweek naar Brasilia omdat hij herhaaldelijk met de dood was bedreigd. ‘We denken dat er een duidelijk verband bestaat tussen wat er met Maxciel en Bruno is gebeurd en de activiteit van illegale indringers in het Inheemse Territorium van de Javari-vallei,’ zegt hij.
Banden met de georganiseerde misdaad
De indringers gaan steeds brutaler te werk en zijn niet langer arme vissers of jagers die proberen een maaltje voor hun gezin mee naar huis te brengen. Volgens leden van inheemse patrouilles duiken er steeds vaker stropersteams op die zeer goed gefinancierd lijken te worden, vermoedelijk door een schimmig netwerk van investeerders van buiten, die banden hebben met het drugsmilieu. Hun vissersboten zijn voorzien van hoogwaardige buitenboordmotoren en hebben grote voorraden aan brandstof en dure kieuwnetten aan boord, naast ijs en honderden kilo’s aan zout om geschoten bushmeat en vangsten van de ernstig bedreigde arapaima – een van de grootste zoetwatervissen ter wereld – vers te houden. Tijdens een zeldzame politierazzia in maart onderschepten agenten binnen het reservaat een groep vissers die in het bezit was van 24 bedreigde schildpadden, 300 kilo gezouten bushmeat en 400 kilo gezouten arapaima.
Door het vele geld dat met deze vorm van stroperij wordt verdiend, dringen vissers als Costa de Oliveira steeds verder het territorium van de Javari binnen, blijven er langer en keren terug met grote vangsten om er hun schulden mee af te betalen. Volgens onbevestigde berichten zou Costa de Oliveira voor meer dan 15.000 dollar in het krijt staan bij een Peruaanse financier met de bijnaam ‘Colombia’, omdat een grote illegale vangst door een inheemse patrouille was onderschept.
Nu indringers steeds verder doordringen in het Javari-reservaat, vrezen inheemse voormannen en hun medestanders dat er binnenkort confrontaties zullen plaatsvinden met geïsoleerde nomaden die door deze wouden trekken. ‘De indringers vormen een groot risico voor deze isolados, de geïsoleerde stammen,’ zegt Orlando Possuelo, de zoon van Sydney, die in Atalaia do Norte woont en de afgelopen twee jaar samen met Pereira heeft gewerkt aan het trainen van inheemse patrouilles. Stropers hebben het gemunt op de dieren die op kleine schaal door geïsoleerde indianen worden gevangen en gegeten. En de niet-gecontacteerde stammen blijven uiterst kwetsbaar voor besmettelijke ziekten, waartegen ze geen of nauwelijks een natuurlijke afweer hebben opgebouwd. Maar het meest urgente gevaar is misschien wel de reële kans op gewelddadige confrontaties. ‘Deze vissers aarzelen niet om te schieten,’ zegt Orlando. ‘Als ze bereid zijn binnen het reservaat mensen te doden, lijdt het geen twijfel dat de levens van isolados gevaar lopen.’
Een geïsoleerde indianenstam zou geen manier kennen om op vreedzame wijze te communiceren met indringers die hun territorium binnendringen. Waarschijnlijk zullen ze meteen tot de aanval overgaan, wat volgens Paolo Marubo een bloedbad zou uitlokken als de indringers op de aanval met pijl-en-boog zouden reageren met hun veel dodelijker vuurwapens. ‘Iedereen weet wat de gevolgen zijn van een confrontatie tussen mensen die vuurwapens hebben en mensen die ze niet hebben.’
Het was de hoop om zo’n angstwekkend scenario te voorkomen die Pereira ertoe bracht zijn eigen leven te wagen. ‘De grootste vrees die ik heb, is het oprukken van buitenstaanders in gebieden van de isolados – of het daarbij nu gaat om projecten die door de overheid zijn goedgekeurd of om illegale indringers als houthakkers, goudzoekers en landverhuizers,’ vertelde Pereira mij in 2019 tijdens een telefoongesprek, kort nadat hij als hoofd van de Afdeling Geïsoleerde Indianen was ontslagen. ‘En tegelijkertijd heb je te maken met de verzwakking van de FUNAI en de afdeling voor de bescherming van geïsoleerde stammen. Dat is een zeer gevaarlijke mix.’
De inheemse leiders van de Javari zeggen dat ze zich niet laten intimideren door de moorden op Pereira en Phillips, en dat de patrouilles door zullen gaan.
‘De nagedachtenis aan hem bekrachtigt ons geloof om te vechten, ons territorium te verdedigen,’ zegt Marubo. ‘Voorheen streed Bruno voor ons, nu zullen wij voor hém vechten.’
Politieagenten zeggen nu dat ze onderzoek doen naar een mogelijk verband met een groter netwerk van de georganiseerde misdaad, ondanks eerdere uitspraken dat de moorden het gevolg leken te zijn van een persoonlijke vete.
Scott Wallace is assistent-professor journalistiek aan de University of Connecticut en auteur van het boek The Unconquered: In Search of the Amazon’s Last Uncontacted Tribes.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op nationalgeographic.com
