Ondanks een jaar vol lockdowns en sociale isolatie heeft de sterrenhemel ons ook in 2020 troost en pracht geschonken met een optocht van spectaculaire fenomenen. De astronomische kalender van het afgelopen jaar zat vol memorabele gebeurtenissen, waaronder de verrassende verschijning van de heldere komeet NEOWISE, het beste gezicht op Mars in een decennium, een ‘blue moon’ tijdens Halloween en de langverwachte ontmoeting tussen Jupiter en Saturnus, waarbij de beide gasreuzen historisch dicht bij elkaar kwamen te staan.
Ook in 2021 zal er weer een hele reeks verbluffende astronomische fenomenen aan de nachthemel zijn te zien. Hieronder vind je onze keuze van de hemelse wonderen die dit jaar verwacht worden en meer dan de moeite waard zijn om in je kalender aan te strepen.
11 februari: conjunctie van Venus en Jupiter
Vroege vogels worden beloond met een planetaire ontmoeting waarbij twee van de helderste hemellichamen aan de nachthemel elkaar dicht zullen naderen: Venus en Jupiter. Beide planeten zullen met het blote oog als twinkelende stippen zijn te herkennen en zullen zó dichtbij elkaar lijken te staan dat ze ook in het blikveld van een amateur-telescoop te vatten zullen zijn. Als extraatje meldt ook de planeet Saturnus zich in de buurt, rechtsboven deze conjunctie.
Bereid je op het gebeuren voor, door een observatieplek uit te zoeken vanwaar je ongehinderd de zuidoostelijke horizon kunt overzien, want deze hemelse ontmoeting zal in de buurt van de opkomende zon plaatsvinden, dus bij het spotten ervan hangt alles af van de juiste timing. De truc is om de planeten eerst de kans te geven zo hoog mogelijk aan de ochtendhemel te klimmen en ze dan te spotten kort voordat ze vervagen in het heldere schijnsel van het ochtendgloren. De beste tijd om de conjunctie te bewonderen is ongeveer twintig à dertig minuten vóór zonsopgang. Mensen op het zuidelijk halfrond hebben het wat gemakkelijker, want gezien vanaf dat halfrond lijken de planeten verder van de zon en hoger aan de nachthemel te staan.
9 en 10 maart: viervoudige formatie
Nachtkijkers in de hele wereld zullen op deze twee dagen een indrukwekkende kosmische opstopping te zien krijgen, wanneer vier hemellichamen tegelijkertijd aan de zuidoostelijke ochtendhemel in de buurt van elkaar komen. Mercurius, Jupiter en Saturnus zullen bijna perfect op één lijn komen te staan, terwijl de nabije wassende maan het trio zal begeleiden. De planeten zullen als heldere stippen goed met het blote oog zijn te zien, waarbij Mercurius het zwakst schijnt en Jupiter het helderst.
Door een verrekijker zullen nachtkijkers ook de vier grootste manen van Jupiter kunnen zien, terwijl ze met een amateur-telescoop zelfs de ringen van Saturnus kunnen bewonderen. Vanwege de positie van de aarde ten opzichte van Mercurius en de zon zal slechts de helft van de naar ons gerichte zijde van Mercurius door de zon worden verlicht. Het gevolg is dat deze planeet, die zich het dichtstbij de zon bevindt, door een telescoop doet denken aan een kleinere uitgave van een halvemaan.
26 mei: totale verduistering van een ‘supermaan’
In het westen van Noord- en Zuid-Amerika en in heel Australië en Zuidoost-Azië (dus helaas niet in de Benelux) zullen mensen kunnen zien hoe de maan langzaam een rode blos krijgt terwijl ze een volledige maansverduistering ondergaat. Deze spectaculaire astronomische gebeurtenis doet zich telkens voor wanneer de zon, de aarde en de maan precies op één lijn staan en onze planeet tussen de stralende zon en de maan schuift. Daarbij trekt de volledige schaduw van de aarde over de maanschijf.
Gedurende de periode waarin de maansverduistering totaal is, wordt zonlicht dat door de ringvormige atmosfeer rond de aarde schijnt, gebroken door het stof in die atmosfeer en daardoor naar het violette uiteinde van het spectrum verschoven. Door de breking valt dit licht nog wél op het maanoppervlak, waardoor de maan in deze fase van een totale maansverduistering verandert van een donkergrijze in een rood-oranje schijf. Afhankelijk van de hoeveelheid stof in de atmosfeer van de aarde zal de kleur die de maan aanneemt, variëren.
Deze totale maansverduistering valt samen met het moment waarop de maan in zijn ovaalvormige omloopbaan rond de aarde onze planeet het dichtst zal naderen en zich als ‘supermaan’ aan ons zal voordoen: de maanschijf is dan groter en helderder dan de gemiddelde volle maan. De gedeeltelijke verduistering, waarbij de schaduw van de aarde over de maanschijf begint te trekken, vangt om 10:44 Nederlandse tijd aan, wanneer de zon in ons land allang op is, dus zal ze in de Benelux helaas niet te zien zijn. De totale verduistering, waarbij de maan een ‘bloedrode’ kleur aanneemt, vindt plaats tussen 12.11 en 12:25 onze tijd.
10 juni: zonsverduistering met ‘ring van vuur’
Aardbewoners die zich op deze dag toevallig ophouden in een smalle strook die van Canada over een deel van Groenland naar Rusland loopt, zullen in het ochtendgloren een zonsverduistering te zien krijgen waarbij ook een ‘ring van vuur’ zal optreden. Het gaat om een zogenaamde annulaire of ringvormige zonsverduistering, een verbluffend spektakel waarbij de maan, de zon en de aarde weliswaar op één lijn staan, maar de maanschijf de zonneschijf net niet helemaal afdekt, zoals tijdens een volledige zonsverduistering. Daardoor blijft er een flinterdunne ring van zonlicht rond het donkere silhouet van de maan zichtbaar. De volledige verduistering begint om 10:49 Nederlandse tijd boven het noorden van Canada en eindigt om 12:33 onze tijd in Rusland.
Hoewel het vanwege het afgelegen pad van deze annulaire zonsverduistering lastig zal worden om de gebeurtenis te zien, zullen miljoenen mensen toch een gedeeltelijke zonsverduistering kunnen bewonderen. In grote delen van Azië, Europa en Noord-Amerika zal de maan een deel van de zonneschijf afdekken. Maar of je nu een annulaire of gedeeltelijke zonsverduistering gaat volgen, onthoud goed dat je nooit direct naar de zon mag kijken en dit fenomeen alleen met de juiste oogbescherming, zoals een brilletje met zonnefilter, kunt bekijken.
12 juli: conjunctie van Venus en Mars
Na plaatselijke zonsondergang zullen deze twee heldere planeten dichtbij elkaar aan de nachthemel staan. In de buurt zal het paar door een wassende maan worden begeleid, een samengaan dat fraaie foto’s kan opleveren.
Net als bij de ‘grote conjunctie’ van Jupiter en Saturnus in december 2020 zullen Mars en Venus zó dicht bij elkaar staan dat ze tegelijkertijd in het blikveld van een amateur-telescoop gevat kunnen worden. Als een helder schijnende ‘ster’ zal de planeet Venus het eenvoudigst zijn te spotten. Met zijn rossige gloed schijnt Mars veel zwakker en zal eerst misschien wat wegvallen in de heldere gloed van Venus. Maar nadat je ogen zich hebben aangepast, zou je de beide hemellichamen gemakkelijk met het blote oog moeten kunnen onderscheiden, waarbij de afstand ertussen zo groot is als de doorsnede van een volle maan.
12 en 13 augustus: meteorenzwerm ‘Perseïden’
Elk jaar trekt de aarde in zijn omloopbaan rond de zon in de maand juli door een grote wolk stof en puin die door de komeet Swift-Tuttle is achtergelaten. Daardoor stort een hele zwerm kleine meteoren op onze planeet neer, waarbij ze als ‘vallende sterren’ in de bovenste atmosfeer opbranden. Deze meteorenzwerm, die de Perseïden wordt genoemd, kan in een normaal jaar tot wel zestig vallende sterren per uur opleveren.
Dit jaar belooft een bijzonder ‘Perseïden-jaar’ te worden, want het hoogtepunt van de zwerm zal samenvallen met een donkere, maanloze nacht. In de vroege avond zal de dunne sikkel van de wassende maan ondergaan, zodat de kijkomstandigheden op de latere avond en nacht ideaal zullen zijn. Mensen op het noordelijk halfrond hebben het beste uitzicht, omdat meteorenzwermen altijd vanuit één specifiek radiant (in dit geval het sterrenbeeld Perseus, vandaar de naam) aan de nachthemel over de aarde lijken uit te waaieren. In deze tijd van het jaar ligt de Perseïden-radiant voor mensen op zuidelijker breedten vlak boven de horizon.
Om de hemelse vuurwerkshow het best te kunnen bewonderen, zou je een uitkijkplek met zo weinig mogelijk lichtvervuiling moeten kiezen. Bij een onbewolkte hemel kun je zelfs vanuit een achtertuin in een buitenwijk tientallen vallende sterren per uur door het firmament zien schieten.
18 augustus: conjunctie van Mars en Mercurius
Mercurius, de planeet die het dichtst rond de zon draait en tevens de kleinste planeet is van het zonnestelsel, zal op deze dag vlakbij Mars, de vierde planeet vanaf de zon gerekend, lijken te staan. Vanwege de nabijheid van de ondergaande zon zal het niet zo eenvoudig zijn om deze spectaculair ogende conjunctie te spotten, dus moet je ervoor zorgen dat je de westelijke horizon zonder obstakels kunt overzien. Mercurius zal helderder schijnen dan het rossige Mars, want de kleine planeet wordt feller door de zon beschenen. Als je deze conjunctie door een amateur-telescoop kunt bekijken, zullen beide planeten zó dicht bij elkaar staan dat ze in één beeldvlak en dus in dezelfde vergroting zijn te vangen, waardoor je beide werelden in veel detail kunt bewonderen.
8 oktober: meteorenzwerm ‘Draconiden’
De ‘Draconiden’ zullen na het vallen van de avond hoog in de noordwestelijke nachthemel sprankelen, in de vorm van tien tot vijftien vallende sterren per uur. Deze zwerm van meteoren is afkomstig van een stroom stofdeeltjes ter grootte van zandkorreltjes die in de omloopbaan van de komeet 21P/Giacobini-Zinner rond de zon zijn achtergelaten. Omdat er op deze nacht slechts een flinterdunne maansikkel is te zien, zal de relatief donkere nachthemel liefhebbers van vallende sterren helpen om volop te genieten van deze show van kosmische lichtsporen.
Zoals de meeste meteorenzwermen zijn ook de Draconiden vernoemd naar het radiant van waaruit de vallende sterren lijken uit te waaieren, namelijk het sterrenbeeld Draco de Draak. Je kunt de Draconiden het best vanaf het invallen van de duisternis tot middernacht bekijken, want in die periode zijn de vallende sterren het hoogst aan de nachthemel te zien. Op het toppunt van de zwerm, rond plaatselijk middernacht, zal Draco op het hele noordelijk halfrond bijna recht boven de toeschouwer staan. De vallende sterren van de Draak zijn relatief eenvoudig te spotten, omdat ze van de meteoren die elk jaar in onze atmosfeer opbranden tot degene met de laagste snelheid behoren.
19 november: gedeeltelijke maansverduistering
De laatste maansverduistering van het jaar zal door nachtkijkers in heel Noord- en Zuid-Amerika, Australië en delen van Europa en Azië bewonderd kunnen worden. Hoewel het technisch gesproken om een gedeeltelijke eclips gaat, zal zo’n 95 procent van de volle maan binnen de schaduw van de aarde vallen. Tijdens de fase van maximale verduistering zou de gebeurtenis moeten aandoen als een totale eclips, waarbij de maanschijf dus een rossig-oranje kleur aanneemt. De gedeeltelijke maansverduistering begint om 8:18 uur Nederlandse tijd, waarna de schaduw van de aarde om 10.22 onze tijd het grootste deel van de zichtbare maanzijde zal bedekken; in de Benelux zal alleen het begin van deze gedeeltelijke eclips zijn te zien.
4 december: totale zonsverduistering
Onverschrokken reizigers die een totale zonsverduistering in een buitenaards ogende wereld willen meemaken, krijgen eind 2021 hun kans, want dan zal zich boven de Zuidpool een totale eclips van de zon ontvouwen. Een gedeeltelijke zonsverduistering is te zien in delen van Chili, Argentinië, Zuid-Afrika, Namibië en Australië. Toeschouwers die in deze regio’s een brilletje met zonnefilter gebruiken, zullen zien hoe de maanschijf een ‘hap’ uit de zonneschijf neemt.
Sommige cruiseschepen en luchtvaartmaatschappijen zullen dwars door het pad van de totale eclips varen of vliegen, waar de gehele zonneschijf zal worden afgedekt door de maan. Op die plekken zal het gedurende enkele bijzondere minuten in de wijde omgeving spectaculair donker worden. Degenen die naar het uiterste zuiden van de aarde trekken, zullen in de vroege ochtenduren de kans krijgen om vlak boven de horizon een gedeeltelijk verduisterde zon te aanschouwen, met op de voorgrond ijsbergen en een bevroren landschap – een geweldige manier om het jaar uit te luiden.
Andrew Fazekas, de ‘Night Sky Guy’, schreef het boek Star Trek: The Official Guide to Our Universe en de tweede editie van de gids The Backyard Guide to the Night Sky. Volg hem op Twitter, Facebook, Instagram en YouTube
