Twintig jaar geleden pakte amateurfossielenjager Maarten van Dinther bij de Belgisch-Nederlandse grens een onopvallende steen op ter grootte van een pakje speelkaarten. Wat hij toen niet wist, was dat de kei een kleine, perfecte schedel bevatte van de oudste voorouder van de moderne vogel die ooit werd gevonden. De oervogel liep rond tussen de dinosaurussen.
Het internationale team van wetenschappers dat het fossiel bestudeerde, verzon de koosnaam ‘wonderkip’ voor het dier dat 66,7 miljoen jaar geleden leefde. Slechts 700.000 jaar later zou de meteoriet inslaan die alleen door vogelachtige dinosaurussen werd overleefd. Van de soort, die officieel de naam Asteriornis maastrichtensis kreeg in een artikel dat onlangs werd gepubliceerd in Nature, werden niet alleen fossielen van de schedel, maar ook van de achterpoten gevonden. Het dier had eigenschappen die zowel voorkomen bij eenden als bij kippen, wat erop duidt dat het verwant was aan de gezamenlijke voorouder van beide moderne soorten.
“Dit is een bijzondere, spannende vondst die nieuwe kennis oplevert over een hoofdstuk in de evolutie van vogels waarover weinig bekend is,” stelt ornitholoog Gerald Mayr. Hij werkt als deskundige op het gebied van de vogelevolutie aan het Senckenberg Gesellschaft für Naturforschung in Frankfurt en was niet bij het onderzoek betrokken.
Asteriornis maastrichtensis was een kustvogel met lange poten die waarschijnlijk kon vliegen en vermoedelijk rondscharrelde op de stranden van Europa in het Krijt. In die tijd lagen daar eilandengroepen in warme, ondiepe zeeën waar een klimaat heerste zoals we dat nu kennen van de Bahama's.
Tijdgenoot van de T. rex
“Dit is voor het eerst dat er een goed bewaarde schedel van een moderne vogel uit het dinosaurustijdperk is gevonden,” vertelt hoofdonderzoeker Daniel Field, paleontoloog aan de University of Cambridge. “Asteriornisgeeft ons het tot nog toe beste beeld van hoe moderne vogels eruit zagen in de tijd dat de T. rexen Triceratopsnog op aarde rondliepen.”
Het 66,7 miljoen jaar oude fossiel is afkomstig van het noordelijk halfrond, terwijl alle andere fossielen van moderne vogels uit het Krijt van het zuidelijk halfrond kwamen. Dat gold bijvoorbeeld voor de gefossiliseerde botten van een op een eend lijkende soort genaamd Vegavis, die werden aangetroffen in 66,5 miljoen jaar oud gesteente op het Antarctisch Schiereiland en die in 2005 werden beschreven.
Er bestonden talloze vogelsoorten toen de dinosaurussen op aarde rondliepen, maar de meeste daarvan waren oersoorten, zoals de over tanden beschikkende Enantiornithes die rond dezelfde tijd uitstierven als de meeste grote landdieren. Alle moderne vogels stammen af van een enkele groep die de Neornithes wordt genoemd en die aan het eind van het Krijt ten tonele verscheen. (Lees over de prehistorische vogels die overleefden toen andere soorten uitstierven.)
“Het is een prachtig exemplaar, de eerste echt fraaie Neornithes-achtige uit het Krijt,” zegt Jingmai O’Connor, expert in fossiele vogels van het Institute of Vertebrate Paleontology and Paleoanthropology in Beijing, die niet bij het nieuwe onderzoek was betrokken.
De meeste tot nu toe gevonden fossielen van vogels uit het Krijt die verwant zijn aan hedendaagse soorten waren volgens haar “versplinterd en twijfelachtig". Door de nieuwe vondst lijkt het mogelijk dat er nog meer goed geconserveerde verwanten van moderne vogels worden ontdekt die vóór de verwoestende meteorietinslag leefden.
Anatomie van een ‘wonderkip’
Asteriornis maastrichtensis leek vermoedelijk op de laatste gezamenlijke voorouder van de Anseriformes, een orde van vogels waar ook eenden en ganzen toe behoren en Galliformes, zoals kippen en kalkoenen. “We wisten al dat deze groepen zich tijdens het Krijt splitsten, dus wisten we ook dat de voorouders van die groepen toen leefden,” vertelt O’Connor. “Maar nu hebben paleontologen er eindelijk ook een gevonden.
De schedels van moderne kippen en eenden “zijn tegenwoordig heel verschillend, dus de schedel van Asteriornis maastrichtensis biedt het eerste inkijkje ooit in hoe de schedel van de meest recente gezamenlijke voorouder van deze groepen er waarschijnlijk uitzag,” vertelt Field.
Andere groepen van nu nog bestaande vogels die mogelijk hun oorsprong hadden in het Krijt zijn de Paleognathae, waar de struisvogels, emoes, nandoes en kasuarissen toe behoren. De Paleognathae, Anseriformes en Galliformes behoren tot de oudste takken van de stamboom van moderne vogels; veel andere groepen vogels ontstonden mogelijk pas na de meteorietinslag.
Een toevallige ontdekking
Nadat hij de ‘wonderkip’-fossielen in 2000 had gevonden, schonk Van Dinther de exemplaren aan het Natuurhistorisch Museum Maastricht. John Jagt, curator van het museum en tevens co-auteur van het artikel, stuurde de vier kleine stukjes gesteente waar botten van poten uitstaken in 2018 naar Field.
Op basis van het uiterlijk van de fossielen had Field weinig hoop dat er iets spannenders te vinden was dan de gebroken beenderen uit de poten. Maar omdat fossielen van vogels uit het Krijt zo zeldzaam zijn, besloot hij om een gedetailleerde CT-scan te maken, om te zien of er nog meer in het gesteente verstopt zat.
Field vertelt dat hij, samen met zijn promovendus Juan Benito, verbijsterd was toen ze “een prachtig geconserveerd, bijna complete driedimensionale schedel van een moderne vogel” ontdekten. “Het is de eerste schedel van een moderne vogel uit het Mesozoïcum en een van de best geconserveerde vogelschedelfossielen uit welk tijdperk dan ook.”
De vondst was een van de opwindendste momenten uit zijn wetenschappelijke carrière, vertelt hij. De onderzoekers besloten om de nieuwe soort te vernoemen naar Asteria, de Griekse godin van de vallende sterren die zichzelf in een kwartel veranderde. Die naam past goed bij een vogel die leefde vlak voordat de inslag plaatsvond die een einde maakte aan het tijdperk van de dinosaurussen, vertelt Field.
De vogelgeschiedenis uitpluizen
Een aantal vondsten uit de afgelopen jaren zorgde voor meer inzicht in de prehistorische oorsprong van moderne vogelsoorten. Ook werd meer duidelijk over hoe deze dieren een van de grootste catastrofes in de geschiedenis van de aarde overleefden. Fossiele vogels uit zowel Nieuw-Zeeland en Antarctica die vlak na de inslag leefden werden in de afgelopen jaren beschreven als soorten, vertelt Mayr.
Omdat veel van de oudste fossielen van moderne vogels afkomstig waren van het zuidelijk halfrond, zoals de eerdere recordhouder van oudste moderne vogel, de Vegavisuit Antarctica, meenden sommige paleontologen dat moderne vogels afkomstig waren van het zuidelijke supercontinent Gondwana in het dinosaurustijdperk. Maar deze nieuwe ontdekking van een nog oudere vogel dan Vegavisop het noordelijk halfrond ontkracht deze theorie.
“Ik denk dat het enige dat we op dit moment met zekerheid kunnen zeggen is dat de geografische herkomst van moderne vogels een echt mysterie is,” aldus Field. “Alleen toekomstige vondsten van fossielen kunnen ons meer vertellen over de oorsprong van moderne vogels.”
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
