Er zijn maar weinig mensen met een blaas die zo sterk is dat een toiletbezoek tijdens een borrel, een etentje of een lange autorit nooit nodig is. Nu deze zomer meer restaurants, bars en andere publieke gelegenheden hun weer deuren openen, rijst de vraag of het gebruik van een openbaar toilet risicovoller is geworden in deze tijden van COVID-19.

Dat deze vraag terecht is werd afgelopen week duidelijk, toen Chinese onderzoekers een studie publiceerden waaruit bleek dat er bij het doortrekken van een toilet een nevel kan ontstaan van druppeltjes die het coronavirus bevatten en die de lucht in worden geslingerd door de werveling van het water in een toiletpot.

In verschillende eerdere onderzoeken werd het SARS-CoV-2-virus al aangetroffen in ontlasting en ten minste één onderzoek toonde aan dat de virusdeeltjes in uitwerpselen besmettelijk kunnen zijn. Als een met COVID-19 besmet persoon een grote boodschap doet, komt het virus in eerste instantie in het toilet terecht. Maar vervolgens “kan het virus door het doortrekken uit het toilet worden geslingerd, wat ertoe kan leiden dat verschillende mensen elkaar besmetten,” aldus Ji-Xiang Wang, een natuurkundige van de Yangzhou University in China en coauteur van het artikel dat op 16 juni werd gepubliceerd in het vakblad Physics of Fluids.

Hoewel het effect van de nevel rond en boven toiletten al tientallen jaren wordt bestudeerd in het kader van andere ziekten,zijn er nog altijd veel vragen over de rol die dit verschijnsel speelt bij het verspreiden van ziektekiemen, zoals het virus dat COVID-19 veroorzaakt. De Wereldgezondheidsorganisatie en de Amerikaanse tegenhanger van het RIVM, de Centers for Disease Control and Prevention (oftewel CDC), zijn het eens dat het niet heel waarschijnlijk is dat COVID-19 zich kan verspreiden doordat virusdeeltjes via de ontlasting per ongeluk worden geconsumeerd. Die verspreidingswijze wordt door medici ook wel fecaal-orale besmetting genoemd.

Ondanks deze onduidelijkheden stellen deskundigen dat er voorzorgsmaatregelen zijn die je moet nemen voordat je op een openbaar toilet je behoefte doen.

Hoe gevaarlijk zijn wc's?

In het meest recente onderzoek toonden Wang en zijn team met behulp van computermodellen aan dat piepkleine druppeltjes (oftewel ‘aerosolen’), die ontstaan door de turbulentie van het klotsende water in een toiletpot, ongeveer een meter de lucht in kunnen worden geslingerd. Vlak na het doortrekken stroomt het water de pot in en slaat hard tegen de wand, waardoor een werveling wordt veroorzaakt waarin niet alleen de vloeistof maar ook de lucht in het toilet wordt meegenomen.

Volgens de simulaties zorgt die combinatie ervoor dat er aerosolen de lucht in worden geslingerd die iets meer dan een minuut blijven hangen. Hoe meer water in de toiletpot wordt gebruikt, hoe groter de kracht van het doorspoelen, ontdekte het team van Wang.

Maar wat betekent dat nou, als je een wc gebruikt nadat iemand die besmet is met COVID-19 heeft doorgetrokken? Dat hangt nogal af van de vraag of het virus in menselijke ontlasting kan overleven, iets dat nog naarstig wordt onderzocht.

Wel is het zo dat uit onderzoeken naar MERS, een aan COVID-19 verwante ziekte die in 2012 de kop opstak, blijkt dat dat virus in het menselijke spijsverteringskanaal kan overleven. Dat zou erop kunnen wijzen dat hetzelfde ook geldt voor SARS-CoV-2. Verkoudheidsvirussen en coronavirussen worden gezien als ‘omhulde virussen’ omdat ze door een dun laagje, een zogenaamd membraan, worden beschermd. In tegenstelling tot norovirussen, die meestal de oorzaak blijken van voedselvergiftigingen, zijn omhulde virussen niet goed bestand tegen zuren. Daardoor zijn ze gevoelig voor zeep en maagzuur.

Er bestaat een hypothese, gebaseerd op onderzoek naar griep, die stelt dat dergelijke virussen in de darmen kunnen overleven als ze worden beschermd door slijm van besmette patiënten tijdens hun tocht door het spijsverteringskanaal. Dan is het de vraag hoe lang het virus blijft bestaan in ontlasting. Dat is nog een gebied waarnaar meer onderzoek moet worden gedaan, stelt E. Susan Amirian, een moleculair epidemioloog van de Rice University in Houston.

“Zelfs al zou het een reële mogelijkheid zijn, het is niet waarschijnlijk dat besmetting via ontlasting eenbelangrijkebron van overdracht van het virus is,” laat Amirian in een e-mail weten. Zij wijst erop dat er in het onderzoek van de CDC naar fecaal-orale besmetting één studie wordt geciteerd waarin onderzoekers slechts 'scherven’ van de genetische code van het coronavirus in de ontlasting van besmette patiënten terugvinden. Die genetische snippers zijn een aanwijzing dat het virus ooit in het lichaam aanwezig was, maar dat het zozeer ontmanteld is dat het geen infectie meer kan veroorzaken.

Dergelijke virale scherven komen echter best vaak voor in ontlasting van COVID-19-patiënten. Tijdens een andere studie, waarover in april een publicatie verscheen, werden bij meer dan de helft van de 42 onderzochte patiënten sporen van SARS-CoV-2 in hun ontlasting aangetroffen. En in een op 18 mei door de CDC gepubliceerd onderzoeksverslag is sprake van levensvatbare en besmettelijke SARS-CoV-2-virussen in de uitwerpselen van een handvol patiënten.

Bovendien bleek uit eerder onderzoek dat tijdens de SARS-epidemie van 2002-2003, die werd veroorzaakt door een coronavirus dat verwant is aan het huidige, mogelijk sprake is geweest van fecaal-orale besmetting. Door de lucht zwevende deeltjes ontlasting zouden een rol hebben gespeeld bij een cluster van 321 SARS-gevallen in een appartementencomplex in Hongkong in 2003. Uit onderzoek dat achteraf werd gedaan naar het incident bleek dat slechte ventilatie, burencontact en gedeelde ruimtes als liften en trappenhuizen ook hadden bijgedragen aan de lokale uitbraak.

“Een bezoek aan een openbaar toilet is, zeker als je je houdt aan andere regels zoals afstand houden en je handen wassen, waarschijnlijk minderrisicovol dan het bijwonen van een bijeenkomst met mensen uit andere huishoudens” zegt Amirian per mail. Ze benadrukt dat “de belangrijkste manier waarop COVID-19 wordt overgedragen van mens op mens is, via druppeltjes in de adem.”

Wat kun je doen om jezelf te beschermen?

Toch is “minder risicovol” niet hetzelfde als zonder risico, en onderzoekers zijn nog steeds bezig om het antwoord te vinden op de vraag hoelang het virus blijft leven in ontlasting, op oppervlakken en in de lucht.

Uit een onderzoek waarover afgelopen april een artikel verscheen in het New England Journal of Medicine bleek dat het virus op stalen en plastic oppervlakken respectievelijk tot wel twee en drie dagen kon overleven. Met een simpele oplossing van water en zeep kan het virus eenvoudig onschadelijk worden gemaakt. Maar dat betekent dat het coronavirus aanwezig kan zijn in gelegenheden waar niet wordt gelet op het afnemen van oppervlakken.

“Uiteindelijk moeten we ons er bewust van zijn dat ontlasting een bron kan zijn voor allerlei ziektekiemen. Mensen wassen hun handen soms minder goed dan ze denken,” stelt Amirian. “Goede hygiëne, vooral goed je handen wassen, is belangrijk en niet alleen vanwege COVID-19.”

In openbare toiletten waar meerdere hokjes zijn en er geen maximum geldt voor het aantal mensen dat naar binnen mag, kan het samenzijn met anderen een extra risico vormen, zeker omdat het coronavirus vooral van mens op mens wordt overgedragen.

Joe Allenis de directeur van het Healthy Buildings Program van Harvard, waar hij onderzoek doet naar de invloed die kantoren, scholen en woningen hebben op onze gezondheid. “Ik wijs mensen er altijd op om goed te kijken naar de ventilatie in het toilet,” zegt hij, bij onderzoeken naar gebouwen die een negatieve invloed hebben op de gezondheid van mensen. Hij voegt daaraan toe dat betere ventilatie, waardoor de vieze lucht van binnen naar buiten wordt gebracht, een van de beste manieren is om besmettingen via het toilet tegen te gaan.

“In openbare toiletten moet de ventilator altijd aan staan,” aldus Allen.

Zijn advies is daarnaast om zo veel mogelijk contactloze apparaten te installeren, zoals kranen, zeeppompjes en handdoekdispensers die je met een handbeweging kunt bedienen.

Wanneer hygiënische verbeteringen uitblijven, adviseert Wang om een mondkapje te dragen in een openbaar toilet. Hij voegt daaraan toe dat een van de effectiefste manier om te zorgen dat er geen mogelijk besmette aerosolen in de lucht belanden is om alle openbare toiletten van een deksel te voorzien.

“Fabrikanten zouden een nieuw toilet moeten ontwerpen, waarvan het deksel automatisch wordt gesloten voor het doorspoelen,” zegt hij.

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com