De winter ligt achter ons, de lente is officieel aangebroken. Dat betekent warmer weer, langere dagen en volop bloeiende bloemen. Voor een aanzienlijk deel van de wereldbevolking komt daar nog een verandering bij: de zomertijd.

In Nederland gaat deze steevast in op de laatste zondag van maart, eindigend op de laatste zondag van oktober. In 2023 gaat in de nacht van zaterdag 25 maart op zondag 26 maart, om 02.00 uur, de klok een uur vooruit. Met als nachtmerrie voor velen: een uurtje minder slaap.

Het idee achter een zomer- en wintertijd is simpel. Tweemaal per jaar de tijd een zetje geven stelt ons in staat de hoeveelheid daglicht op een dag, dat sterk varieert van seizoen tot seizoen, optimaal te benutten. Vroeger om kolen en kaarsen te besparen, tegenwoordig om na je werkdag geen sport- of boodschappensessie te hoeven doen in het donker.

Maar wegen deze voordelen wel op tegen de eventuele nadelen? Steeds meer studies wijzen namelijk op de mogelijke gezondheidsschade die komt kijken bij het verzetten van de klok.

Lange zomerdagen, korte winterdagen

Waar de dagen in de zomer qua daglicht heerlijk lang zijn, zijn de dagen in de winter juist aanzienlijk korter. Dat verschil heeft alles te maken met de schuine stand van onze aardas. Om die reden duren de dagen en nachten rondom de evenaar het hele jaar zo’n twaalf uur. En hoe noordelijker of zuidelijker je gaat, hoe groter de verschillen tussen dag- en nacht worden.

In de zomer wordt het noordelijk halfrond dus letterlijk in het zonnetje gezet. Onze kant van de aarde staat dan gekanteld richting de zon, waardoor de dagen langer en warmer zijn. Tegelijkertijd staat het zuidelijk halfrond op dat moment juist verder af van de zon. Daar heerst koning winter, met kortere en koudere dagen tot gevolg. En iedere zes maanden draaien de rollen om. Waar de winter het noorden dan in zijn greep heeft, krijgt het zuiden zijn verdiende portie zonlicht.

Wie heeft de zomertijd bedacht?

Als brein achter de zomertijd valt vaak de naam van Benjamin Franklin. Van deze beroemde Amerikaanse geleerde is een ingezonden brief bekend aan Journal de Paris in 1784. Hierin schreef hij flink verbaasd te zijn over het uitslaapgedrag van de Parijzenaren: bij een zonsopkomst om een uur of zes, lagen de meesten nog lang een breed op één oor.

Franklin verweet de Fransen niet zozeer luiheid, maar eerder verspilling. Hij had namelijk berekend dat de hoofdstedelingen bakken met geld konden besparen door ‘gratis’ zonlicht te gebruiken in plaats van ‘duur’ kaarslicht. Zijn oplossing: met zonsondergang onder de wol, met zonsopgang uit de veren. Dag in, dag uit. Ongeacht seizoen.

Eerlijk is eerlijk, Franklin droeg creatieve oplossingen aan om de Parijzenaren vroeg uit bed te krijgen. Zo opperde hij het dagelijks afschieten van kanonnen, belastingheffing op gesloten luiken en het rantsoeneren van de kaarsverkoop. Over het verzetten van de klok, wijdde hij in zijn brief alleen geen woord.

Duitsers introduceerden als eersten de zomertijd

De eerste serieuze suggestie voor het instellen van de zomertijd kwam in 1895 van George Hudson. Deze gerenommeerde Nieuw-Zeelandse entomoloog stelde voor om de klok in de zomer twee uur vooruit te zetten. Zo zou er na werk meer tijd overblijven om op insecten te jagen. Leuk bedacht maar niet bepaald realistisch, vonden zijn vakgenoten.

Twintig jaar later kwam een vergelijkbaar voorstel uit de koker van ene William Willet. Deze Engelse activist zei een bloedhekel te hebben aan grote verspilling van daglicht door zijn landgenoten, terwijl hij ’s avonds zijn golfrondjes eerder af moest breken omdat het te donker werd. Willets voorstel haalde in 1908 zelfs het Engelse Parlement, maar werd uiteindelijk toch afgewezen.

In 1916 waren het de Duitsers die als eerste definitief overstag gingen. Ingegeven door pure noodzaak. Want door de Eerste Wereldoorlog was er een groot gebrek aan grondstoffen. Om maximaal gebruik te maken van het beschikbare daglicht enerzijds, en kosten en kolengebruik te drukken anderzijds, voerden de Duitsers de zomertijd in. Nederland was weliswaar neutraal in de oorlog, maar aapte de oosterburen om diezelfde economische redenen na. Groot-Brittannië en de Verenigde Staten volgden al gauw.

Waar ter wereld geldt de zomertijd?

Niet overal op aarde wordt de tijd twee keer per jaar een handje geholpen. Met name grote delen van Europa, Noord-Amerika, Nieuw-Zeeland en enkele regio’s in het Midden-Oosten hanteren het systeem van zomer- en wintertijd. Maar op het Afrikaanse en Aziatische continent laat men de klok vrijwel overal jaarrond gewoon z’n gang gaan. En in Zuid-Amerika bijvoorbeeld, bepaalt ieder land dit voor zich.

Bij ons in Europa ligt mogelijk verandering in het verschiet. Zo deed de Europese Commissie in 2018 een voorstel om de klok niet langer te verzetten. Het Europees Parlement sprak zich eveneens uit voor het aanhouden van enkel de winter- of zomertijd. Alleen, dat plan lijkt vooralsnog van de baan: EU-lidstaten kregen van Brussel tot 2021 de tijd om een keuze te maken. De politieke chaos rondom Brexit maar bovenal de coronapandemie deden de kwestie, vooralsnog, naar de achtergrond verdwijnen.

Welke nadelen kleven er aan de zomertijd?

Voor veel mensen is vooral het idee van een gestolen uurtje slaap in ons welverdiende weekend het grootste nadeel van de zomertijd. Maar mogelijk zijn de effecten ernstiger. Sommige studies wijzen op een toename in hartaanvallen die samenvalt met het vooruitzetten van de klok, tegenover een lichte afname bij het terugzetten van de tijd.

Andere onderzoeken leggen een link tussen het wijzigen van de tijd en een, weliswaar minimale, stijging in dodelijke verkeersongevallen. Daarnaast zijn wetenschappers bezorgd over de lichamelijke consequenties van de tweejaarlijkse tijdsprongen voor onze nachtrust. Slaaptekort schaadt immers ons immuunsysteem.

Bovendien heerst überhaupt grote twijfel over het grote voordeel waarmee de zomertijd ooit in het leven werd geroepen: energiebesparing. Inderdaad, langer daglicht in de avond betekent minder vraag naar elektriciteit voor het gebruik van verlichting.

Tegelijkertijd werkt dit extra uurtje zonlicht langduriger gebruik van energieverslindende airconditionings in de hand. En extra stroomgebruik in de ochtend, omdat de lampen vanwege het donker dan juist vroeger aangaan.

Daarbij verschillen de mogelijke effecten per regio. Waar in de Amerikaanse staat Indiana het ingaan van de zomertijd aantoonbaar zorgde voor een toename aan stroomgebruik en daarmee vervuiling, concludeerden onderzoekers in Noorwegen en Zweden juist het tegenovergestelde. Met het vooruitzetten van de wijzers liep de vraag naar elektriciteit daar lichtelijk terug.

Conclusie

Een verhaal van plussen en minnen dus. Maar onderaan de streep lijkt het idee van zomer- en wintertijd vandaag de dag misschien ietwat achterhaald. Zeker wanneer onze gezondheid in het geding komt. Hoe dan ook goed om je daar bewust van te zijn, als je aanstaande zondag de wijzer van de klok een extra zetje geeft.