De ziekte van Alzheimer en daaraan gerelateerde vormen van dementie komen veel voor – in Nederland en België gaat het in totaal om zo’n 500.000 mensen, wereldwijd om ruim 55 miljoen. Die aantallen nemen enkel toe: wetenschappers schatten in januari 2025 dat het aantal mensen dat jaarlijks dementie ontwikkelt tegen 2060 zal zijn verdubbeld.
Wat is dementie?
Dementie is een syndroom dat kan worden veroorzaakt door allerlei soorten ziekten of letsel die hersencellen vernietigen en de verbindingen tussen hersencellen verbreken, zegt Timothy Rittman, een neurowetenschapper aan de University of Cambridge (VK).
Hierdoor wordt het steeds lastiger om te denken, redeneren, gedrag en emoties te reguleren, en mobiliteit te behouden. Op den duur kunnen mensen zelfs simpele, dagelijkse taken niet meer zelfstandig uitvoeren.
Symptomen van dementie
Hoewel dementie vooral ouderen treft, ‘is het geen natuurlijk onderdeel van veroudering’, zegt Rittman. Er is nog veel onduidelijk, maar langzaam beginnen onderzoekers zicht te krijgen op de oorzaken en risicofactoren – van genetische aanleg of leefstijl tot letsel of domino-effecten van andere ziekten.
Het risico op dementie neemt toe naarmate iemand ouder wordt. De vroege symptomen kunnen makkelijk worden aangezien voor de gevolgen van stress en multitasken: dingen vergeten of kwijtraken, de tijd uit het oog verliezen of verkeerd rijden met de fiets of auto.
Leestip: Steeds meer jonge mensen krijgen darmkanker. Hoe komt dat?
Wanneer de verwarring het merendeel van de tijd overheerst – iemand heeft moeite met dagelijkse taken zoals spreken, het onthouden van woorden, het omgaan met geld of het inschatten van afstanden – wordt het gemakkelijker om dementie te diagnosticeren.
In sommige gevallen vinden er persoonlijkheidsveranderingen plaats bij een patiënt nog vóór geheugenproblemen zich aandienen. Mensen worden bijvoorbeeld angstig, agressief, verdrietig of boos. Mogelijk zonderen ze zich af of gedragen ze zich op ongepaste manier.
‘De aftakeling bij dementie is niet lineair,’ zegt Melissa Toms Minotti, onderzoeker aan de Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health in de Amerikaanse staat Maryland.
Alzheimer, Lewy body en vasculaire dementie
De bekendste en vaakst voorkomende vorm van dementie is de ziekte van Alzheimer. Twee belangrijke veroorzakers van deze ziekte zijn eiwitklompjes die bekend staan als ‘plaques’ en ‘tangles’. Plaques ontstaan wanneer eiwitfragmenten genaamd bèta-amyloïden ophopen tussen de zenuwcellen. Tangles zijn verstrikte vezels van het eiwit tau die juist binnen in de cellen samenklonteren.
Een andere veelvoorkomende vorm van dementie is Lewy body-dementie (LBD). Deze vorm van dementie kenmerkt zich door abnormale afzettingen van een eiwit genaamd alfa-synucleïne in de zenuwcellen van het brein die zich bezighouden met gedachten, geheugen en beweging. Patiënten kunnen last hebben van terugkerende hallucinaties, tremors of stijfheid, een onvoorspelbare bloeddruk en hartslag, of problemen met andere automatische lichaamsfuncties.
Wanneer de toevoer van bloed en zuurstof naar het brein verstoord wordt, bijvoorbeeld door een hoge bloeddruk, kan er vasculaire dementie optreden. Symptomen kunnen plotseling toeslaan of geleidelijk opkomen. Een beroerte leidt niet altijd tot vasculaire dementie, ‘maar na herhaaldelijke beroertes sterft zo’n groot deel van het brein dat er niet genoeg gezond weefsel over is om te functioneren,’ zegt Josef Coresh, epidemioloog aan de NYU Langone Health in de Verenigde Staten.
Bij een vorm van frontotemporale dementie (FTD) raken de frontale kwabben van het brein beschadigd, wat leidt tot veranderingen in persoonlijkheid, sociaal gedrag en het vermogen emoties te reguleren.
Leestip: Kwam dementie ook al voor bij de oude Grieken en Romeinen?
Een andere vorm van deze dementie wordt veroorzaakt door schade aan de temporale kwabben (aan de zijkanten van het hoofd, bij de oren) en zorgt ervoor dat patiënten hun woordenschat kwijtraken, moeite hebben met spreken of vergeten waar dagelijkse objecten voor gebruikt worden. Deze vorm van dementie begint soms al bij mensen van middelbare leeftijd.
Risicofactoren dementie
Virale infecties, zoals een virale hersenontsteking, griep en herpes simplex, zijn eveneens in verband gebracht met dementie, net als zwaar alcoholgebruik en hersenletsel.
Ook ontstekingen spelen een rol bij dementie, zegt Rittman. Wanneer het brein geconfronteerd wordt met een virus, een beroerte of letsel door een klap, stromen ontstekingscellen het brein in om het gebied te repareren. Ze laten littekenweefsel achter dat de functie van hersencellen verstoort en verbindingen tussen de cellen onderbreekt, legt hij uit. ‘Mogelijk is het die ontstekingsreactie die ervoor zorgt dat de eiwitten [in het brein] veranderen.’
Leestip: Waarom je producten met zwart plastic beter niet kunt gebruiken
Daarnaast kan gehoorverlies, waar de meeste mensen van 70 jaar en ouder last van hebben, opvallend genoeg bijdragen aan dementie: gehoorschade kan leiden tot verminderde hersenstimulatie en een verhoogde cognitieve belasting. En ook bepaalde medicijnen, waaronder medicatie voor de behandeling van brandend maagzuur, depressie, incontinentie, de symptomen van de ziekte van Parkinson, kunnen een risico vormen.
Wat de zaak nog ingewikkelder maakt, is dat veel patiënten blijken te lijden aan ‘gemengde dementie’, een combinatie van verschillende vormen van dementie. Hun symptomen worden veroorzaakt door verschillende factoren, wat mogelijk verklaart waarom de symptomen per individu zo sterk kunnen verschillen.
Is dementie te voorkomen?
Wanneer mensen drager zijn van een genetische mutatie die de kans op de ziekte van Alzheimer of frontotemporale dementie aanzienlijk verhoogt, zijn veranderingen in de werking van het brein soms al zichtbaar tientallen jaren voordat de symptomen tot uiting komen.
De maatregelen die de kans op kanker, diabetes en hart- en vaatziekten verkleinen, kunnen volgens experts ook dementie helpen voorkomen. Zij adviseren het eten van een voedzaam dieet, zorgen voor voldoende lichamelijke beweging, niet roken, en letten op de bloedsuikerspiegel en bloeddruk.
Uit een dertig jaar durend onderzoek bleek dat het ontwikkelen van een hoge bloeddruk op middelbare leeftijd geassocieerd werd met een verhoogd risico op dementie in het latere leven. ‘Gelukkig is vasculaire dementie bij uitstek te voorkomen. En hoge bloeddruk en diabetes zijn behandelbaar,’ zegt Coresh. Hij stelt dat ‘het aantal diagnoses van dementie [per hoofd van de bevolking] is aan het dalen in de VS en Europa, omdat mensen gezonder zijn gaan leven.’
‘We boeken veel vooruitgang in het begrijpen van dementie,’ voegt Rittman daaraan toe. ‘Dat leidt mogelijk naar preventie of behandeling.’
Steun de missie van National Geographic en krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium. Word nu lid!
